مقایسه تنگه‌ها و آبراه‌های استراتژیک جهان

می‌توان ادعا کرد که تمدن بشری مدیون تنگه‌ها و آبراه‌هایی است که برای تسریع تجارت و مبادله کالا بین ملل صورت گرفته است. حال چه تنگه‌ها و آبراه‌های طبیعی و چه آبراه‌هایی که به دست بشر در گوشه و کنار جهان ساخته شده است. به لحاظ نظامی می‌توان گفت کشوری را که به دریای آزاد راه نداشته باشد، نمی‌توان قوی و نیرومند به حساب آورد چراکه عناصر تشکیل‌دهنده قدرت ملی برای هر کشوری در بخش جغرافیا به دسترسی آسان یا سخت این کشور به دریاها و اقیانوس‌های آزاد بستگی دارد. اکنون دریاها و اقیانوس‌های جهان از طریق کانال‌ها و آبراه‌های ساخت دست مهندسان و متخصصان کشورها به هم پیوند خورده است. این تنگه‌ها از نقطه‌نظر زمینی، دریایی، اقتصادی و نظامی اهمیت فراوان دارند. وجود تنگه‌های استراتژیک رقابت بین قدرت‌های جهانی را برای کنترل این گذرگاه‌های حیاتی دامن می‌زند. با احداث هر آبراه یا تنگه، قدرت استراتژیک دولت‌های پیرامون تنگه یا آبراه افزایش می‌یابد و در عین حال موجب تقویت صنعت دریانوردی و توسعه حمل‌ونقل کالا و نفت از طریق دریا می‌شود. کانال و آبراه، محل کسب درآمدهای ارزی کلان برای کشور اداره‌کننده کانال محسوب می‌شود و به این ترتیب مورد توجه تقریبا تمامی کشورهای جهان است. نقش اقتصادی تنگه‌ها به قدری مهم است که آن را «خط زندگی» (Life Line) جوامع خوانده‌اند چراکه این تنگه‌ها به‌عنوان مفصل‌های تجارت جهانی عمل می‌کنند. تا اینجای کار می‌توان نتیجه گرفت کشورهایی که نام می‌بریم، قطعا و یقینا از جمله کشورهای ضعیف در عرصه سیاست، تجارت و صنعت جهانی به شمار می‌روند به طوری که یا اصلا به حساب نمی‌آیند یا نقش آنها در ترسیم سیاست، اقتصاد و قدرت نظامی حاکم بر جهان بسیار اندک است و متاسفانه امید چندانی به پیشرفت‌شان نیست. این تعداد از کشورها تحت فشار طبیعت گرفتار آمده‌اند، به دریا و اقیانوس‌ها راه ندارند و به همین دلیل شاید هفته‌ها، ماه‌ها و حتی سال‌ها نامی از این کشورها در اخبار ملت‌های جهان به میان نمی‌آید. کشورهایی چون مغولستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان، نپال و بوتان در آسیا و چاد، نیجر، مالی، آفریقای‌مرکزی، اوگاندا، زئیر، زامبیا، بوتسوانا و زیمبابوه در آفریقا و کشورهای پاراگوئه و بولیوی در آمریکای‌جنوبی همه و همه از جمله کشورهای ضعیف جهان به شمار می‌روند. می‌توان همچنین ادعا کرد در اروپا نیز که قاره سبز است و مردمانش از نعمت باران و گیاهان بیشتر بهره‌مندند، کشورهای مجارستان، چکسلواکی (که اکنون به چند کشور قد و نیم‌قد تقسیم شده است) و نیز اتریش ضعیف‌تر از هم‌ترازان خود در این قاره هستند. سه قرن قبل از میلاد، چینی‌ها آبراهی ساختند تحت عنوان «آبراه بزرگ» که 1600 کیلومتر طول داشت و بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین آبراه ساخت بشر در جهان به شمار می‌رفت. به نوشته مورخان، نخستین طراح کانال سوئز داریوش کبیر است. 650 سال قبل (1373 میلادی) آلمانی‌ها با ساخت انواع سدهای بالابر آبی تحولی عظیم در استفاده از آبراه‌ها به وجود آوردند. فاصله بین شروع انقلاب صنعتی و نیمه قرن 19 میلادی که تسلط راه‌آهن را بر صحنه حمل‌ونقل جهانی در پی داشت، «عصر آبراه‌ها» نام گرفت. بنا بر گزارش‌ها، ناپلئون بناپارت (در 1804 میلادی) گفته است: «اگر ما شش ساعت ارباب تنگه‌های جهان باشیم، آقای جهان خواهیم بود.» به این ترتیب به علت موقعیت‌های تاثیرگذار تنگه‌ها و گذرگاه‌های طبیعی و دریایی در قدرت ملی و سیاست خارجی کشورها، دولت‌ها و قدرت‌های حاکم بر تنگه‌های استراتژیک از آن به‌عنوان ابزاری در سیاست خارجی خود بهره می‌گیرند. تشکیل کشورهای کوچک در کنار تنگه‌های استراتژیک جهانی که بعضا در حد یک شهر هستند، به نوعی بیانگر اهمیت نقش تنگه‌ها در نگرش قدرت‌های جهانی است. تنگه‌ها، نقش‌های سه‌گانه برعهده دارند: ارتباطی و اقتصادی، نظامی و سیاسی. از تنگه‌های دوور (انگلیس را از فرانسه جدا می‌کند). جبل‌الطارق، سوئز، سنگاپور، هرمز، دماغه امید نیک (در ساحل جنوبی آفریقای جنوبی)، پاناما و مالاکا (بین اندونزی و مالزی) به‌عنوان کلیدهای جهان نام برده شده است. تنگه‌های استراتژیک بسفر و داردانل، کشور ترکیه را از موقعیت استراتژیک برخوردار کرده و باعث الحاق این کشور به پیمان ناتو (پیمان آتلانتیک شمالی) شده است. این تنگه‌ها مسیر عبور نیروهای نظامی و دریایی روسیه را برای نفوذ به اروپا مسدود می‌کنند. بنابراین این نوع تنگه‌ها غالبا در معرض جنگ و جدال‌ها و دسیسه‌های سیاسی هستند. صحبت از روسیه شد، بهتر است این را نیز بیفزاییم که کانالی به نام «ولگا- دُن» که توسط شوروی سابق بین دریای خزر و دریای سیاه ساخته شده، همواره به صورت انحصار برای عبور کشتی‌های داخلی مورد استفاده قرار گرفته است و در کمتر موردی دیده شده به یک کشتی کشور بیگانه (از جمله ایران)، اجازه استفاده از آن آبراه داده شده باشد. کانال پاناما در 1914 توسط آمریکا و آبراه دریایی «سنت لارنس» در سال 1957 در آمریکا افتتاح شد. این آبراه حدود 3800 کیلومتری دارای چندین کانال و مجموعه‌ای از سدهای بالابر است. با تکمیل این آبراه، اتصال بین اقیانوس اطلس‌شمالی و «گریت لیکز» امکان‌پذیر و باعث شد شهرهای تورنتو و شیکاگو به بنادر اقیانوس اطلس دسترسی پیدا کنند. هم‌اکنون کانال‌های سوئز، پاناما و کیل در شمال آلمان که دریای شمال را به دریای بالتیک متصل می‌کند از مهم‌ترین کانال‌های با ظرفیت بالا در سطح بین‌المللی به شمار می‌روند. و بالاخره تنگه هرمز که در تسلط ایران قدرتمند اسلامی است از جمله تنگه‌های مهم و استراتژیک جهان به شمار می‌رود چراکه نفت، این خون صنعت مدرن را مانند تلمبه در شاهرگ‌های حیاتی و دریای جهان به جریان می‌اندازد. آری ایران، تنگه استراتژیک دارد؛ تنگه‌ای که شاهرگ حیاتی اقتصاد غرب و شرق به شمار می‌آید اما متاسفانه فاقد آبراه کانال استراتژیک قابل کشتیرانی است. آمریکاییان در طول سالیان دراز، کانال‌ها و آبراه‌های زیادی در کشور پهناور خود ساخته‌اند از جمله آبراه سنت‌لارنس که ذکرش رفت. این آبراه یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های مهندسی دنیا به شمار می‌رود و اگر مجموعه دریاچه‌های «گریت لیکز» را به آن بیفزاییم طول آن بیش از 12 هزار کیلومتر می‌شود. جهانیان از جمله قدرت‌های سلطه‌گر در سوراخ سنبه‌های اتصال قاره‌ها و دریاها، آبراه‌ها و کانال‌های زیادی را صاحب شده‌اند. دولت‌ها خود را به آب و آتش می‌زنند تا در پیکار زندگی زنده بمانند. در شوروی سابق کانال‌های زیادی ساخته شده و این کشور نیک می‌داند که افزایش این دسته از کانال‌ها و آبراه‌ها موجب افزایش قدرت اقتصادی، تجاری و نظامی‌اش می‌شود. گزارش‌های رسیده حاکی است روسیه ساخت کانال کشتیرانی جدیدی را که در سال 1385 اعلام کرده بود، به طور جدی دنبال می‌کند. این کانال 800 کیلومتری دریای خزر را به دریای آزف با نام «کانال اوراسیا» پیوند می‌دهد. این کانال غیر از کانال «ولگا- دن» است. حال در این گیرودار و پیکار بی‌امان دولت‌ها و ملت‌ها چرا ما نباید دنبال منافع ملی خود باشیم و از تمام توان مدیریت، تکنولوژیک و قابلیت فنی و مهندسی و همین‌طور نیروی انسانی خود بهره نگیریم؟ هم‌اکنون ایران عزیز از نعمت وجود مجموعه‌ها و سازمان‌های عظیمی چون قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) و شرکت‌های بزرگ و توانایی همچون توسعه منابع آب و انرژی، مهاب‌قدس، فرآب، مپنا و... بهره‌مند است. قابلیت مدیریت و توانایی مهندسی و فنی ایران در زمینه‌های آب و انرژی و مهندسی در وجود این غول‌های عظیم صنعتی، عمرانی و اقتصادی تبلور و تجسم یافته و همین‌ها تبلور امید و سازندگی در کشور است و هر کار بزرگ و دشواری را ممکن می‌سازد. ان‌شاءالله منابع: - نقشه‌های جغرافیایی موسسه و دانشکده جغرافیایی ایران - تنگه‌ها و آبراه‌های استراتژیک جهان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح/ محمدحسن نامی - در جست‌وجوی منابع ناشناخته آب و انرژی از مهندس هومان فرزاد