رضایت از تبعیض مثبت
شیدا ملکی- تفکیک جنسیتی با هر موضوعی و در هر مکانی که انجام شود در نگاه اول برای زنان نوعی تبعیض محسوب می‌شود و از همین رو زنان نسبت به آن واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. گاهی نسبت به تفکیک جنسیتی، آن هم در محیط‌های علمی مثل دانشگاه‌ها احساس تبعیض منفی می‌کنند و گاهی نسبت به تفکیک در وسایل حمل‌و‌نقل عمومی مثل مترو و اتوبوس در مقابل این تبعیض مثبت ابراز خوشحالی و خرسندی می‌کنند و حتی از آن استقبال هم می‌کنند. اما با وجود همه تغییراتی که در عملکرد زنان نسبت به تفکیک‌های جنسیتی در محیط‌های مختلف وجود دارد؟ آیا برنامه‌ریزی‌های مناسبی برای استفاده از وسایل حمل نقل عمومی شده است؟ اینها سوالاتی است که به نظر می‌رسد در نشست زنان و فضاهای شهری می‌توان پاسخ آن را یافت. به گزارش «جهان صنعت»، نشست زنان و فضاهای شهری، تردد در مترو توسط حلقه مطالعات مسایل اجتماعی زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران برای بررسی جایگاه زنان در اماکن عمومی روز دوشنبه، هفته جاری برگزار شد. در این نشست، جنسیت و تردد در شهر تهران (مطالعه موردی مترو تهران) توسط مینا سعیدی شهروز، استاد دانشگاه پاریس و تفکیک جنسیت در مترو تهران با تحلیل امیر طهرانی، پژوهشگر و عضو موسسه رخداد تازه مورد بررسی قرار گرفت. بررسی گفتمان و کردارهای تفکیک جنسیتی در مترو شهر تهران پژوهش «کردارهای تفکیک جنسیتی در مترو شهر تهران» به دنبال مطالعه تفکیک جنسیت در متروی تهران،برای بررسی وضعیت تفکیک جنسیتی توسط امیر طهرانی انجام شده است. به همین منظور از طرفی به دنبال روشن ساختن تنازعات در ساختار کلان جامعه و مناسبت آنها با تفکیک جنسیت و حضور آنها در فضای مترو رفته است از طرف دیگر چگونگی مصرف عاملان اجتماعی و به ویژه زنان از این فضا مورد مطالعه قرار گرفته است. در همین راستا پژوهشگر بر پایه رویکرد نظری‌هانری لوفور در رابطه با تولید فضا در پیوند با رویکردهای میشل فوکو در خصوص حکومتمندی و زیست- قدرت، پس از ذکر تاریخچه‌ای از تفکیک جنسیت در ایران و چگونگی سیاسی شدن این مقوله اجتماعی به بررسی تریالکتیک لوفور از تولید فضا در نامکان مترو پرداخته است. به لحاظ روش شناختی، مبتنی بر گونه‌ای از روش تحلیل گفتمان و رابطه آن با تریالکتیک لوفور، بسته به مورد از تکنیک‌های مشاهده و مصاحبه و روش اسنادی برای گردآوری داده‌ها بهره گرفته شده و روش تحلیل گفتمان انتقادی برای ارائه تحلیل‌های درون‌متنی، بینامتنی و برون‌متنی به کار گرفته شده است. نتیجه کلی که در نهایت از تبیین تئوریک یافته‌های این پژوهش حاصل آمده عبارت است از مسلط بودن گفتمان مدرن پساانقلابی در فضای مترو، با وجود تسلط گفتمان انقلابی- اسلامی در بخش عمده‌ای از فضاهای عمومی در تهران که تبیین ارائه شده دلالت بر سنخیت این امر با نامکانیت مترو نیز دارد. همین امر است که تفاوت‌های مواجهه با مقوله تفکیک جنسیت را، چه از جانب گفتمان‌های مسلط بر آن و چه از جانب گفتمان زندگی روزمره در فضای مترو از دیگر فضاهای عمومی در تهران متمایز می‌سازد. تفکیک فضای مترو به شکل زنانه و مردانه نیست به گفته امیر طهرانی بر اساس تحقیقات وی، مساله تفکیک جنسیتی جریانی سرکوبگرانه نیست. (خاص در محیط‌های نامکان) سرکوبگر نبودن این مساله از آنجایی روشن می‌شود که مردم از آن پیروی می‌کنند و هیچ مقاومتی نسبت به آن نشان نمی‌دهند. این در حالی است که افراد در محیط‌هایی که جاری هستند و به سادگی در آن حرکت می‌کنند و توانایی جابه‌جایی دارند تمایلی به تفکیک جنسیتی ندارند، برای مثال تفکیک جنسیتی در دانشگاه‌ها و مراکز خرید و خیابان‌های شهر امری است که شهروندان نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند و اغلب با آن مخالف هستند. اما در محیط‌های بسته‌ای که امکان جابه‌جایی ندارند مثل مترو و اتوبوس‌های شهری، ترجیح می‌دهند محیطی تفکیک شده برای زنان وجود داشته باشد و این موضوع به زنان احساس امنیت و آرامش بیشتری می‌دهد. طهرانی تاکید می‌کند: تفکیک فضای مترو به شکل زنانه و مردانه نیست، در واقع این تفکیک به گونه است که سه واگن به بانوان اختصاص داده شده و واگن‌های دیگر به شکل مختلط است که هر دو جنس زن و مرد می‌توانند از این واگن‌ها استفاده کنند. مساله این است که زنان کاملا انتخاب گرایانه از واگن‌های ویژه بانوان استفاده می‌کنند و هیچ اجباری نسبت به انتخاب این واگن‌ها ندارند.از سویی دیگر وی معتقد است، واگن ویژه بانوان در مترو این اختیار را به زنان می‌دهد که از آزادی و عدالت جغرافیایی بیشتری در رفت و آمد‌های شهری بهره‌مند شوند. زنان با استفاده از مترو می‌توانند از دورترین نقاط شهری تهران به نقاط مختلف تهران بروند.به اعتقاد وی بر‌اساس مصاحبه‌هایی که برای این پژوهش در ساعات مختلف روز با زنانی که از مترو برای حمل‌و‌نقل شهری استفاده می‌کنند، انجام شده است زنان ترجیح می‌دهند نه تنها در مترو بلکه در اتوبوس هم از فضاهای تفکیک شده، استفاده کنند. این درحالی است که در جامعه آماری که مورد بررسی بوده است هیچ‌یک از زنان به دلیل اعتقادات ایدئولوژیک از تفکیک جنسیتی استقبال نمی‌کرده‌اند، بلکه دلایل بسیار شخصی تر مثل احساس امنیت، آزادی بیشتر و حتی بوی نامطبوع واگن‌های مختلط را دلیلی بر عدم استفاده‌شان از واگن‌های مختلط عنوان کرده‌اند.همچنین بر‌اساس نتیجه این پژوهش زنان از اینکه فضای واگن ویژه بانوان این موقعیت را برای آنها ایجاد می‌کند که می‌توانند به دستفروشی بین زنان اشتغال داشته باشند، احساس خرسندی می‌کنند. طهرانی با توجه به این گفته‌های زنان معتقد است که محیط زنانه مترو می‌تواند برای آنان این فضا را ایجاد کند که نه‌تنها خیلی ساده به مشاغل رسمی خود دسترسی داشته باشند بلکه به مشاغل غیر‌رسمی از جمله دستفروشی دسترسی داشته باشند. همین موضوع در نهایت موجب می‌شود که زنان برای استفاده از مترو توجیه اقتصادی داشته باشند.به اعتقاد وی در بررسی خط شمال به جنوب تهران، به سادگی متوجه این موضوع می‌شویم که زنانی که از شمال تهران به سمت جنوب حرکت می‌کنند بیشتر به مشاغل رسمی اشتغال دارند و زنانی که از جنوب به شمال حرکت می‌کنند به مشاغل غیر‌رسمی اشتغال دارند. همین موضوع نشان دهنده این است که استفاده از مترو برای زنان بیشتر استفاده کاری دارد تا استفاده تفریحی. نگاهی به تاریخچه تفکیک‌های جنسیتی در ایران تفکیک جنسیتی در ایران سابقه‌ای بلند‌مدت داشته است که ریشه‌های آن را می‌توان در فضای اندرونی و بیرونی خانه‌های دوره قاجار و قبل از آن مشاهده کرد. نمونه دیگر این تفکیک باز هم در دوره قاجار در پیاده‌روهای خیابان لاله زار تهران دیده شده است. این تفکیک پیاده‌روها به شکلی بوده است که یک آژان در خیابان پیاده‌روها را کنترل می‌کرده است تا زنان و مردان از مرز مشخص شده شان خارج نشوند.در ادامه این بررسی طهرانی تاکید می‌کند، در دوره‌های مختلف تاریخی ایران، تفکیک جنسیتی با نمودهای متفاوت تبعیض مثبت یا تبعیض منفی نمود پیدا کرده است. گاهی این تفکیک‌های جنسیتی همراه با حجاب زنان بوده است و گاهی (خاص در دوره رضا شاه) نفی حجاب زنان بوده است به گونه‌ای که حتی استفاده از حجاب را در زنان منع می‌کردند و حجاب به گونه‌ای تبدیل به جرم بوده است. هنوز پاسخی به زنان داده نشده است با توجه به عنوان نشستی که توسط انجمن جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برای نشست فوق برگزیده شده بود به نظر می‌رسید خروجی این نشست پاسخی برای مشکلات حمل‌و‌نقل زنان باشد. حال آنکه این نشست بیشتر با رویکردی روش شناسانه در مورد تحقیقات دو پژوهشگر دعوت شده برگزار شد و از سویی دیگر نتایج پژوهشی که در سال 89 توسط پژوهشگران انجام شده است به نظر پاسخی مناسب برای مشکلات و آسیب‌های زنان در مترو و اتوبوس‌های شهری نیست. آیا فضای مترو امنیت کافی را برای زنان ایجاد می‌کند؟ آیا همیشه باید فضایی تفکیک شده برای زنان فراهم کرد تا بتوانند از امنیت مناسب برخوردار شوند؟ آیا می‌توان با آموزش‌های مناسب فرهنگی بلند‌مدت فضایی را فراهم کرد که زنان بتوانند بدون تفکیک واگن‌ها هم از امنیت لازم برخوردار شوند؟ اینها سوالاتی است که به نظر می‌رسید با توجه به عنوان این نشست می‌توان پاسخی درباره آنها یافت که متاسفانه بعد از پایان بررسی پژوهشگران در انجمن جامعه شناسی هیچ پاسخی برای این مسایل مطرح نشد.
شیدا ملکی- تفکیک جنسیتی با هر موضوعی و در هر مکانی که انجام شود در نگاه اول برای زنان نوعی تبعیض محسوب می‌شود و از همین رو زنان نسبت به آن واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. گاهی نسبت به تفکیک جنسیتی، آن هم در محیط‌های علمی مثل دانشگاه‌ها احساس تبعیض منفی می‌کنند و گاهی نسبت به تفکیک در وسایل حمل‌و‌نقل عمومی مثل مترو و اتوبوس در مقابل این تبعیض مثبت ابراز خوشحالی و خرسندی می‌کنند و حتی از آن استقبال هم می‌کنند. اما با وجود همه تغییراتی که در عملکرد زنان نسبت به تفکیک‌های جنسیتی در محیط‌های مختلف وجود دارد؟ آیا برنامه‌ریزی‌های مناسبی برای استفاده از وسایل حمل نقل عمومی شده است؟ اینها سوالاتی است که به نظر می‌رسد در نشست زنان و فضاهای شهری می‌توان پاسخ آن را یافت. به گزارش «جهان صنعت»، نشست زنان و فضاهای شهری، تردد در مترو توسط حلقه مطالعات مسایل اجتماعی زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران برای بررسی جایگاه زنان در اماکن عمومی روز دوشنبه، هفته جاری برگزار شد. در این نشست، جنسیت و تردد در شهر تهران (مطالعه موردی مترو تهران) توسط مینا سعیدی شهروز، استاد دانشگاه پاریس و تفکیک جنسیت در مترو تهران با تحلیل امیر طهرانی، پژوهشگر و عضو موسسه رخداد تازه مورد بررسی قرار گرفت. بررسی گفتمان و کردارهای تفکیک جنسیتی در مترو شهر تهران پژوهش «کردارهای تفکیک جنسیتی در مترو شهر تهران» به دنبال مطالعه تفکیک جنسیت در متروی تهران،برای بررسی وضعیت تفکیک جنسیتی توسط امیر طهرانی انجام شده است. به همین منظور از طرفی به دنبال روشن ساختن تنازعات در ساختار کلان جامعه و مناسبت آنها با تفکیک جنسیت و حضور آنها در فضای مترو رفته است از طرف دیگر چگونگی مصرف عاملان اجتماعی و به ویژه زنان از این فضا مورد مطالعه قرار گرفته است. در همین راستا پژوهشگر بر پایه رویکرد نظری‌هانری لوفور در رابطه با تولید فضا در پیوند با رویکردهای میشل فوکو در خصوص حکومتمندی و زیست- قدرت، پس از ذکر تاریخچه‌ای از تفکیک جنسیت در ایران و چگونگی سیاسی شدن این مقوله اجتماعی به بررسی تریالکتیک لوفور از تولید فضا در نامکان مترو پرداخته است. به لحاظ روش شناختی، مبتنی بر گونه‌ای از روش تحلیل گفتمان و رابطه آن با تریالکتیک لوفور، بسته به مورد از تکنیک‌های مشاهده و مصاحبه و روش اسنادی برای گردآوری داده‌ها بهره گرفته شده و روش تحلیل گفتمان انتقادی برای ارائه تحلیل‌های درون‌متنی، بینامتنی و برون‌متنی به کار گرفته شده است. نتیجه کلی که در نهایت از تبیین تئوریک یافته‌های این پژوهش حاصل آمده عبارت است از مسلط بودن گفتمان مدرن پساانقلابی در فضای مترو، با وجود تسلط گفتمان انقلابی- اسلامی در بخش عمده‌ای از فضاهای عمومی در تهران که تبیین ارائه شده دلالت بر سنخیت این امر با نامکانیت مترو نیز دارد. همین امر است که تفاوت‌های مواجهه با مقوله تفکیک جنسیت را، چه از جانب گفتمان‌های مسلط بر آن و چه از جانب گفتمان زندگی روزمره در فضای مترو از دیگر فضاهای عمومی در تهران متمایز می‌سازد. تفکیک فضای مترو به شکل زنانه و مردانه نیست به گفته امیر طهرانی بر اساس تحقیقات وی، مساله تفکیک جنسیتی جریانی سرکوبگرانه نیست. (خاص در محیط‌های نامکان) سرکوبگر نبودن این مساله از آنجایی روشن می‌شود که مردم از آن پیروی می‌کنند و هیچ مقاومتی نسبت به آن نشان نمی‌دهند. این در حالی است که افراد در محیط‌هایی که جاری هستند و به سادگی در آن حرکت می‌کنند و توانایی جابه‌جایی دارند تمایلی به تفکیک جنسیتی ندارند، برای مثال تفکیک جنسیتی در دانشگاه‌ها و مراکز خرید و خیابان‌های شهر امری است که شهروندان نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند و اغلب با آن مخالف هستند. اما در محیط‌های بسته‌ای که امکان جابه‌جایی ندارند مثل مترو و اتوبوس‌های شهری، ترجیح می‌دهند محیطی تفکیک شده برای زنان وجود داشته باشد و این موضوع به زنان احساس امنیت و آرامش بیشتری می‌دهد. طهرانی تاکید می‌کند: تفکیک فضای مترو به شکل زنانه و مردانه نیست، در واقع این تفکیک به گونه است که سه واگن به بانوان اختصاص داده شده و واگن‌های دیگر به شکل مختلط است که هر دو جنس زن و مرد می‌توانند از این واگن‌ها استفاده کنند. مساله این است که زنان کاملا انتخاب گرایانه از واگن‌های ویژه بانوان استفاده می‌کنند و هیچ اجباری نسبت به انتخاب این واگن‌ها ندارند.از سویی دیگر وی معتقد است، واگن ویژه بانوان در مترو این اختیار را به زنان می‌دهد که از آزادی و عدالت جغرافیایی بیشتری در رفت و آمد‌های شهری بهره‌مند شوند. زنان با استفاده از مترو می‌توانند از دورترین نقاط شهری تهران به نقاط مختلف تهران بروند.به اعتقاد وی بر‌اساس مصاحبه‌هایی که برای این پژوهش در ساعات مختلف روز با زنانی که از مترو برای حمل‌و‌نقل شهری استفاده می‌کنند، انجام شده است زنان ترجیح می‌دهند نه تنها در مترو بلکه در اتوبوس هم از فضاهای تفکیک شده، استفاده کنند. این درحالی است که در جامعه آماری که مورد بررسی بوده است هیچ‌یک از زنان به دلیل اعتقادات ایدئولوژیک از تفکیک جنسیتی استقبال نمی‌کرده‌اند، بلکه دلایل بسیار شخصی تر مثل احساس امنیت، آزادی بیشتر و حتی بوی نامطبوع واگن‌های مختلط را دلیلی بر عدم استفاده‌شان از واگن‌های مختلط عنوان کرده‌اند.همچنین بر‌اساس نتیجه این پژوهش زنان از اینکه فضای واگن ویژه بانوان این موقعیت را برای آنها ایجاد می‌کند که می‌توانند به دستفروشی بین زنان اشتغال داشته باشند، احساس خرسندی می‌کنند. طهرانی با توجه به این گفته‌های زنان معتقد است که محیط زنانه مترو می‌تواند برای آنان این فضا را ایجاد کند که نه‌تنها خیلی ساده به مشاغل رسمی خود دسترسی داشته باشند بلکه به مشاغل غیر‌رسمی از جمله دستفروشی دسترسی داشته باشند. همین موضوع در نهایت موجب می‌شود که زنان برای استفاده از مترو توجیه اقتصادی داشته باشند.به اعتقاد وی در بررسی خط شمال به جنوب تهران، به سادگی متوجه این موضوع می‌شویم که زنانی که از شمال تهران به سمت جنوب حرکت می‌کنند بیشتر به مشاغل رسمی اشتغال دارند و زنانی که از جنوب به شمال حرکت می‌کنند به مشاغل غیر‌رسمی اشتغال دارند. همین موضوع نشان دهنده این است که استفاده از مترو برای زنان بیشتر استفاده کاری دارد تا استفاده تفریحی. نگاهی به تاریخچه تفکیک‌های جنسیتی در ایران تفکیک جنسیتی در ایران سابقه‌ای بلند‌مدت داشته است که ریشه‌های آن را می‌توان در فضای اندرونی و بیرونی خانه‌های دوره قاجار و قبل از آن مشاهده کرد. نمونه دیگر این تفکیک باز هم در دوره قاجار در پیاده‌روهای خیابان لاله زار تهران دیده شده است. این تفکیک پیاده‌روها به شکلی بوده است که یک آژان در خیابان پیاده‌روها را کنترل می‌کرده است تا زنان و مردان از مرز مشخص شده شان خارج نشوند.در ادامه این بررسی طهرانی تاکید می‌کند، در دوره‌های مختلف تاریخی ایران، تفکیک جنسیتی با نمودهای متفاوت تبعیض مثبت یا تبعیض منفی نمود پیدا کرده است. گاهی این تفکیک‌های جنسیتی همراه با حجاب زنان بوده است و گاهی (خاص در دوره رضا شاه) نفی حجاب زنان بوده است به گونه‌ای که حتی استفاده از حجاب را در زنان منع می‌کردند و حجاب به گونه‌ای تبدیل به جرم بوده است. هنوز پاسخی به زنان داده نشده است با توجه به عنوان نشستی که توسط انجمن جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برای نشست فوق برگزیده شده بود به نظر می‌رسید خروجی این نشست پاسخی برای مشکلات حمل‌و‌نقل زنان باشد. حال آنکه این نشست بیشتر با رویکردی روش شناسانه در مورد تحقیقات دو پژوهشگر دعوت شده برگزار شد و از سویی دیگر نتایج پژوهشی که در سال 89 توسط پژوهشگران انجام شده است به نظر پاسخی مناسب برای مشکلات و آسیب‌های زنان در مترو و اتوبوس‌های شهری نیست. آیا فضای مترو امنیت کافی را برای زنان ایجاد می‌کند؟ آیا همیشه باید فضایی تفکیک شده برای زنان فراهم کرد تا بتوانند از امنیت مناسب برخوردار شوند؟ آیا می‌توان با آموزش‌های مناسب فرهنگی بلند‌مدت فضایی را فراهم کرد که زنان بتوانند بدون تفکیک واگن‌ها هم از امنیت لازم برخوردار شوند؟ اینها سوالاتی است که به نظر می‌رسید با توجه به عنوان این نشست می‌توان پاسخی درباره آنها یافت که متاسفانه بعد از پایان بررسی پژوهشگران در انجمن جامعه شناسی هیچ پاسخی برای این مسایل مطرح نشد.