نبرد سدسازان با رودهای خروشان

جایی که حقوق‌های هنگفت اعتراضی برنمی‌انگیزد 21 اردیبهشت‌ماه امسال به دعوت روابط‌عمومی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به اتفاق تنی چند از گزارشگران رسانه‌ها عازم لرستان شدیم. یعنی یکصد کیلومتری جنوب شهرستان الیگودرز، جایی که سد و نیروگاه رودبار لرستان روی رودخانه رودبار، 91 درصد از پیشرفت فیزیکی خود را پشت‌سر می‌‌گذارد و می‌رود تا حداکثر تا یک سال آینده به مرحله بهره‌برداری برسد. یکی از ویژگی‌های مهم این سد و نیروگاه آن است که در منطقه‌ای محروم و توسعه‌نیافته ساخته می‌شود. بازدید از این سد 228 میلیون مترمکعبی بهانه‌ای به دست داد تا نگاهی بیندازیم به عملکرد سدسازان کشور در نبرد با آب‌های روان و رودهای خروشان در شش استان کشور. پیشینه طرح ساخت سد و نیروگاه رودبار لرستان کار مطالعات مرحله پیش شناخت و مرحله شناخت طرح‌های تولید انرژی برقابی حوزه رودخانه دز و سرشاخه‌های آن تا قبل از بهمن‌ماه 1372 توسط شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس انجام شد در آذرماه 1373، مطالعات مرحله اول طرح فوق توسط مهندسان مشاور قدس نیرو آغاز شد و در بهمن‌ماه سال 1381 مطالعات فاز دوم طرح با مشارکت شرکت مهندسین مشاور قدس نیرو و رهبری یک شرکت مشاور انگلیسی به نام «هالکرو» ادامه یافت به این‌ ترتیب عملیات اجرایی راه‌ها و تونل‌های دسترسی در نیمه دوم سال 82 و عملیات اجرایی سد و نیروگاه رودبار لرستان از آبان‌ماه سال 86 شروع شد. استان لرستان اگرچه از استان‌های محروم و توسعه‌نیافته محسوب می‌شود، اما استانی است که طبیعت و موقعیت بسیار دلنشین و زیبا دارد طبیعتا احداث هر بنا و اجرای هر پروژه‌ای در حوزه انرژی، آبرسانی، عمرانی و به ویژه سدسازی که کوهی از عملیات خاکبرداری، بتن‌ریزی، جاده‌سازی و... را در پی دارد آرامش و زیبایی طبیعت را به هم می‌ریزد و خسارات چشمگیری را به محیط‌زیست و زیستگاه حیوانات و پرندگان وارد می‌کند و از آنجا که طبق قاعده ساخت‌وساز در این ابعاد، هر کارفرما و پیمانکار قبل از شروع عملیات اجرایی، باید مجوز سازمان محیط‌زیست را ضمیمه پرونده کاری خود کند و این کار به گفته مهندسان شرکت توسعه منابع آب صورت گرفته است اما لابد احداث سد و نیروگاه رودبار و بختیاری لرستان، آن‌قدر مزایا و محاسن و نکات مثبت اقتصادی و اجتماعی داشته که مسوولان محیط‌زیست را برای اعطای مجوز ساخت به سازندگان و کارفرمایان طرح (شرکت توسعه منابع آب و انرژی ایران) متقاعد کرده است. اکنون بیش از 90 درصد کار احداث انجام شده و گمان نمی‌رود برای اجرای کمتر از 10 درصد عملیات به پیش از یک سال نیاز باشد. بدون شک تا وقتی که آب‌های روان مهار نشده‌اند و مردمان به آب شیرین نیازمند باشند و منابع آب شرب فعلی ما پاسخگوی نیازهای روزافزون ما نباشد و آب‌های حیات‌بخش ما به هدر رود، کار سدسازی توجیه دارد و اساسا کار و عملیاتی بنیادی و زیربنایی محسوب می‌شود به همین ترتیب است که هم‌اکنون حداقل در شش استان کشور نهضت سدسازی همچنان ادامه دارد. سدهای ساخته شده و در دست ساخت براساس این گزارش از 11 سد بزرگ روی کارون، پیش‌بینی و طراحی شده تعداد پنج سد تاکنون ساخته شده و چهار سد نیز عمدتا برای تولید انرژی برقابی در نظر گرفته شده است. سد کارون چهار در استان چهارمحال و بختیاری در 1800 کیلومتری جنوب‌غربی شهرکرد هم‌اکنون بلندترین سد بتنی کشور محسوب می‌شود این سد که 230 متر ارتفاع، 440 متر طول و دو میلیارد و 350 میلیون مترمکعب حجم مخزن دارد نقش اساسی در تنظیم آب رودخانه کارون را به عهده گرفته و در صنعت سدسازی کشور، رکورد بتن‌ریزی را به دست آورده است. سد کارون 4 در پنجم فروردین‌ماه 89 آبگیری شد و پنج ماه بعد از آن چهار واحد نیروگاهی 250 مگاواتی (جمعا 1000 مگاوات) به شبکه پیوستند. بنابر همین گزارش سد کارون 5 نیز با حجم مخزن دو میلیارد و 130 میلیون مترمکعبی که بخشی از مطالعاتش انجام شده بنابر دلایلی هم‌اکنون دوران تعطیلی و توقف را می‌گذراند. گفته می‌شود در فاصله پنج کیلومتری از کارون 4 نیز کار مطالعاتی ساخت یک سد دیگر انجام شده و در انتظار شروع عملیات اجرایی به‌سر می‌برد. سد کارون 3 نیز در خوزستان و در 28 کیلومتری شرق شهرستان ایذه روی کارون ساخته شده، بزرگ‌ترین مخزن آبی کشور را در میان سدهای بتنی دو قوسی با حجم سه میلیارد مترمکعب در اختیار دارد این سد با نیروگاه 2000 مگاواتی 205 متر ارتفاع و 462 متر طول دارد و کار احداث آن در سال 91 به پایان رسیده است. سد و نیروگاه کرخه در همین استان در 21 کیلومتری شمال‌غربی اندیمشک روی رودخانه کرخه خودنمایی می‌کند استان خوزستان همچنین دارای دو سد عظیم دیگری است که هر یک به نوبه خود کم‌نظیرند. سد و نیروگاه مسجدسلیمان در 25 کیلومتری شمال‌شرقی مسجدسلیمان روی کارون با قدرت تولید دو هزار مگاوات برق عنوان دومین سد خاکی بلند کشور را کسب کرده و 262 میلیون مترمکعب حجم دریاچه دارد ارتفاع و طول این سد به ترتیب 177 و 497 متر است. سد دیگر، سد و نیروگاه گتوند علیاست که در 25 کیلومتر شمال شوشتر نزدیک شهر گتوند روی کارون مستقر شده و با 1000 مگاوات برق از 1640 مگاوات برق خود وارد مدار شده است. سد گتوند بلندترین سد خاکی کشور است و بزرگ‌ترین پل کابلی کشور را داراست. حجم دریاچه 1/5 میلیارد مترمکعب دارد با ارتفاع 182 متر و 760 متر طول. سدها و نیروگاه‌های استان ایلام نهضت سدسازی در استان ایلام هم در جریان است. منطقه «سیمره» با منطقه‌ای که به زیبایی‌های خود شناخته شده در میان ایرانیان است هم‌اکنون صحنه اجرای دو سد و نیروگاه است. سد و نیروگاه سیمره در 105 کیلومتری جنوب شرقی شهر ایلام روی رودخانه سیمره احداث شده عنوان بزرگ‌ترین پروژه استان ایلام را دریافت کرده و بلندترین سد این استان نیز به حساب می‌آید. این سد از نوع بتنی دوقوسی است و 180 متر ارتفاع و 202 متر طول دارد و در حالت نرمال حجم مخزن آن به 8/2 میلیارد مترمکعب می‌رسد. نیروگاه آن که روزمینی است قدرت تولید 480 مگاوات برق را دارد. طرح دیگر نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای سیمره نام دارد در پنج کیلومتری بالادست سد سیمره که در همین استان ساخته می‌شود. این طرح اولین نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای غرب کشور محسوب می‌شود و از نوع سنگ‌زیره‌ای با روکش بتنی است. ارتفاع و طول تاج آن به ترتیب 75 متر و 406 متر است و حجم مخزن بیش از پنج میلیون مترمکعبی دارد با ظرفیت تولید برق یک‌هزار مگاواتی. از استان کهگیلویه‌وبویراحمد چه خبر؟ دو طرح اساسی در این استان محروم و توسعه نیافته در حال اجراست. یکی سد و نیروگاه چمشیر در 25 کیلومتری جنوب‌شرقی شهرستان دو گنبدان روی رودخانه زهره ساخته خواهد شد. این سد که تامین آب کشاورزی 110 هکتار اراضی پایین‌دست منطقه را برعهده می‌گیرد از نوع بتنی غلطکی است به ارتفاع 155 متر و طول 580 متر با حجم دریاچه 3/2 میلیارد مترمکعب این سد، نیروگاه رو زمینی دارد و قرار است 176 مگاوات برق تولیدکنند گفته می‌شود حجم زیادی از آب رودخانه «زهره» را کنترل و ذخیره خواهد کرد. طرح شبکه آبیاری و زهکشی چمشیر در فاصله 70 کیلومتری پائین دست سد و نیروگاه چشمیر روی رودخانه زهره، دیگر طرح بنیادی این منطقه است. ارتفاع سد این شبکه آبرسانی، 8/12 متر و طول 150 متر است با یک نیروگاه روزمینی به قدرت 17 مگاوات. براساس این گزارش، طول تونل انتقال آب این طرح، 7465 متر و طول کانال آبیاری بتنی آن 240 کیلومتر است. این طرح همچنین 170 کیلومتر کانال زهکشی و 280 کیلومتر خط لوله دارد. گفته می‌شود با انتقال 514 میلیون مترمکعب از این آب ذخیره شده تامین آب کشاورزی بیش از 36 هزار هکتار از اراضی استان بوشهر را بر‌عهده دارد. سدسازی در استان چهارمحال و بختیاری استان چهارمحال و بختیاری هم اگر مردم شریف این استان اجازه دهند، بگذاریم جز استان‌های محروم و توسعه‌نیافته و بگوییم که این نهضت (سدسازی) در اینجا هم دست به کار شده است. یکی از رودخانه‌های خروشان این استان، «خرسان» نام دارد که سه سد بزرگ قرار است آب این رودخانه را در آن به زنجیر بکشد! سد خرسان یک که هم‌اکنون در دست مطالعه است، قرار است به صورت بتنی دوقوسی و باحجم مخزن یک میلیارد و 291 میلیون مترمکعب روی آن احداث شود. خرسان 2 نیز با سه میلیارد و 304 میلیون مترمکعب مخزن دریاچه در دست احداث است و بالاخره سد و نیروگاه خرسان 3 در استان محروم چهارمحال و بختیاری در 45 کیلومتری جنوب لردگان روی این رودخانه ساخته می‌شود. این سد از نوع بتنی دوقوسی به ارتفاع 195 متر از پی و طول تاج 470 متری، حجم دریاچه‌ای حدود یک میلیارد مترمکعب دارد و با یک نیروگاه روزمینی قرار است 410 مگاوات برق تولید و وارد مدار سراسری کند. گفته می‌شود این طرح، اولین سازه بزرگ کنترل آب روی رودخانه خروشان «خرسان» این استان است. و اما در استان مازندران از غرب کشور یک دفعه پریدیم به سمت شمال و وارد استان مازندران شدیم. جایی نرسیده به تونل کندوان در جاده چالوس یعنی ارتفاعات موسوم به «سیاه‌بیشه» این طرح در 125 کیلومتری شمال تهران روی رودخانه چالوس احداث شده است. طرح سیاه‌بیشه که با دارا بودن دو سد و یک نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای می‌تواند در ساعت‌هایی که مصرف برق کاهش می‌یابد به ذخیره انرژی مازاد در شبکه اقدام کند و در ساعت‌های اوج مصرف به تولید برق بپردازد. نوع سد، سنگ‌ریزه‌ای با روکش بتنی است با ارتفاع سد بالا 5/82 متر و سد پایین 102 متر و حجم دریاچه سد بالا 3/4 میلیون مترمکعب و حجم دریاچه پایین به میزان 9/6 میلیون مترمکعب. نوع نیروگاه این سد زیرزمینی است با ظرفیت 1040 مگاوات برق و اولین نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای کشور محسوب می‌شود. این استان همچنان صحنه اجرای یک عملیات بزرگ انتقال آب از دریای خزر به کویر مرکزی است که قرار بود طی آن 222 میلیون مترمکعب آب پس از شیرین‌سازی از منطقه گهرباران شهرستان نکا در سواحل دریای خزر آغاز شود و پس از عبور از شالیزارها و مناطق جنگلی در این استان در مسیر خط لوله نفت نکا- ری امتداد یابد و از منطقه دوآب وارد منطقه خطیرکوه در استان سمنان شده و در نهایت با عبور از تونل چشمه روز در حوالی شهمیرزاد به مخازن شرب سمنان ختم شود.این طرح که نخستین طرح انتقال آب از دریای خزر نام گرفته و با هزینه دو میلیارد دلاری توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) آغاز شده بود، به دلایلی متعدد و ناگفته هم‌اکنون متوقف شده است. این طرح که ظرفیت تولید 58 مگاوات برق را نیز داشت دارای طول خطی 184 کیلومتری بود و بنا داشت آب مورد نیاز استان سمنان را تامین کند. یک گزارش موثق ناکافی بودن کار مطالعاتی انجام شده را از جمله دلایل توقف اجرای این طرح اعلام کرده است. و بالاخره در استان زیبای لرستان در ابتدای گزارش گفتیم که بازدید دو روزه و شتابزده گروه خبرنگاران از سد و نیروگاه رودبار لرستان بهانه نگارش این گزارش شد. اکنون می‌افزاییم سد یادشده روی سرشاخه‌های رودخانه دز بنا شده و هدف نهایی آن است که با استفاده از اختلاف ارتفاع بیش از 300 متری بین محور سد و نیروگاه، دو واحد 225 مگاواتی برق را که هم‌اکنون چینی‌ها مشغول نصب آن هستند، به راه اندازد و وارد مدار سراسری کند. در ساخت این نیروگاه، یکصد چینی با همکاری 200 کارگر و مهندس ایرانی مشغول کار هستند تا اولین واحد آن را حداکثر اوایل زمستان امسال وارد شبکه کنند.به گزارش مهندس علی‌اصغر خوشنویسان، معاون اجرایی سد نیروگاه رودبار لرستان تاکنون ساخت این طرح 1674 میلیارد تومان هزینه برده و پیش‌بینی می‌شود، این رقم تا پایان طرح به 2000 میلیارد تومان برسد. سد و نیروگاه بختیاری در 80 کیلومتری جنوب شرقی خرم‌آباد روی رودخانه بختیاری نیز از جمله طرح‌های دیگری است که در دست اجراست. این سد از نوع بتنی دوقوسی با ارتفاع 275 متر و طول تاج 509 متر و حجم دریاچه‌ای بالغ بر 3/4 میلیارد مترمکعب است. 2/5 میلیارد مترمکعب هم ذکر شده. نیروگاه این سد از نوع زیرزمینی است که قرار است 1500 مگاوات برق تولید کند. به گزارش شرکت توسعه منابع آب و نیرو، سد بختیاری، بلندترین سد بتنی دوقوسی در حال احداث جهان محسوب می‌شود که دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور را داراست و بالاخره طرح سد نیروگاه «تنگ معشوره» در استان لرستان در 45 کیلومتری شمال شهر کوهدشت روی رودخانه «کشکان» در حال احداث می‌باشد. این سد از نوع بتنی دوقوسی است با ارتفاع 114 متر و طول 350 متر که با یک نیروگاه زیرزمینی، 96 مگاوات برق تولید خواهد کرد و تامین آب موردنیاز 36 هزار هکتار از اراضی کشاورزی شهرستان کوهدشت را بر عهده دارد. تحلیل عملکرد کارکنان و مهندسان در پروژه‌های نیروگاهی و سدسازی عرض می‌شود کار سدسازی و پروژه‌های مشابه، حوصله و صبر می‌طلبد از جنس حوصله و صبر ایوب‌(ع). در سدهای بزرگ به ویژه از نوع خاکی و سنگریزه‌ای آن که پهنای سد به مراتب بزرگ‌تر از نوع بتنی است، پس از یک سلسله عملیات کمرشکن و طاقت‌فرسای خاکبرداری، جاده‌کشی و تونل‌کشی و... تازه عملیات خاک و شن‌ریزی وجب به وجب آغاز و با تامل و وقت و شکیبایی بسیار با روش‌ها و تجهیزات مخصوص، کوبیده و فشرده می‌شود تا به ارتفاع یکصد، 200 و حتی 300 متری برسد تا بنیه و توانایی حجم عظیم سد، بر نیروی فشار صدها میلیون مترمکعب آب پشت سد فائق آید. آبی که مترصد پیدا کردن روزنه و سوراخ و رخنه است که به گونه‌ای از دام و تله سازندگان سد بگریزد و خود را پس از طی مسافت یک دوی ماراتن چندصد کیلومتری به آغوش مادرش (دریا) بیندازد. بنابراین در اینجا مردانی از جنس آهن لازم است تا سال‌ها در منطقه تحت قلمرو سد و نیروگاه دوام بیاورند و لب به اعتراض نگشایند. این محرومیت را می‌پذیرند و راهی را که انتخاب کرده باید تا انتها بروند. راه برگشتی وجود ندارد. عملیات این‌گونه افراد، بی‌اختیار مرا به یاد عملیات مهندسی‌ رزمی رزمندگان توانمند سپاه ایران در دفاع مقدس می‌اندازد. این افراد چنانچه توجیه کاملی برای کار خود دست و پا نکنند و روح خود را از قبل آثار و نتایج مادی و معنوی آن به آرامش و اطمینان نرسانند، مسلما در نیمه راه خواهند برید. در واقع این صحنه نبردی است دور از چشم دیگران و مردم. نبردی بین سدسازان از سویی و طبیعت و آب‌های روان خودسر و خروشان رودخانه‌ها از سوی دیگر که به هر ترتیب شده قصد آن دارد خود را به دریا برساند و این گروه خشن (!) با ابزار و ادوات خشن‌تر از خود مسوولیت دارند به هر نحوی که شده، مانع پیشروی آب‌ها به سمت دریا شوند! بنابراین سدها با این توجیه ساخته می‌شوند که آب روان خودمختار را در عرصه فراخ از طبیعت و مابین کوه‌ها به دام اندازند و اسیرش کنند، فقط خدا کند قبل از هر اقدام و شروع عملیات اجرایی، به اندازه کافی کار مطالعاتی روی سد انجام شده باشد تا در پایان خساراتی مشابه زیان‌های وارده به دریاچه ارومیه پیش نیاید. فریاد آب‌های روان بر سر صیادان در گزارش‌های قبلی، صحبت از فریاد کویرها بود و اینکه صدای «ما آب می‌خواهیم» آنها را برخی عرفای مهندس و آب‌شناس و کویرشناس می‌شنوند و همین‌طور ندای کوه‌ها را که لب به اعتراض می‌گشایند. اکنون بشنوید صدای اعتراض آب‌های روان را! آب می‌گوید (خطاب به سازندگان سد): بگذارید بروم! چه کار با من دارید مردم‌آزار! و پاسخ می‌شنود: سر خود راهی کجا هستی؟ بدون مجوز به کدام سو می‌روی؟! اینجا یک نفر دستور می‌دهد و آن هم منم! (سدساز می‌گوید) و ادامه می‌دهد: چطور وقتی که سیل می‌شدی و بی‌رحمانه خانه مردم را بر سرشان خراب می‌کردی، آن وقت سر و دست و با دمت گردو می‌شکستی! و هیچ‌کس هم نمی‌توانست بگوید بالای چشمت ابروست! حال که گرفتار آمده‌ای، صدای ناله‌ات بلند است و لب به اعتراض می‌گشایی؟! اکنون باید طبق فرمان من عمل کنی و به همان اندازه که ویرانی به بار آورده‌ای، باید سازندگی کنی درست مثل برخی مخربان محیط‌زیست که به جنگلکاری محکوم می‌شوند. تو هم باید انرژی تولید کنی و توریینم را بچرخانی تا به ازای همه آن زیان‌ها، این بار خدمت و برق تولید کنی و در این صورت اجازه می‌دهم نه یکباره که یواش‌یواش و سربه زیر، راهی دریا شوی! در همین جا اجازه دهید آرزو کنم طراحان و مجریان پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری کشور هم در ستیز با آب‌های روان موفق به اسارت این عنصر حیاتی شوند و این موجود سرخود و طغیانگر را به عمق زمین فرو برند! 20 سال قبل در بازدید از سد نیروگاه لوشان (منجیل) در گزارشی نوشتم: «نیروگاه لوشان نبرد فولادمردان» و اکنون می‌گویم: این نبرد همچنان ادامه دارد. مهم این است که مسوولان و دولتمردان ارشد و کارفرمای بزرگ این طرح‌ها، حامی سازندگان و پیمانکاران و نیروها و مهندسان دلسوز و خدمتگزار این سدها باشند. همه طرح‌ها را می‌گویم. چه سدسازی را، چه پروژه‌های آبرسانی را، چه طرح‌های زیبای آبخیزداری و آبخوان‌داری کشور را. اینجا از جمله مواردی است که پاداش‌ها و حقوق‌های هنگفت، کسی را آزار نمی‌دهد و اعتراض هیچ جنبنده‌ای را برنمی‌انگیزد. آنان را دریابید تا در این نبرد و پیکار زندگی پیروز شوند که پیروزی آنان، پیروزی همه ما و همه شماست. به پایان آمد این دفتر، حکایت همچنان باقی‌است.