فروشنده راوی قضاوت و خشم

گروه فرهنگ - شصت و نهمین جشنواره فیلم کن برای ایرانی‌ها اتفاق ویژه‌ای دارد، حضور کارگردان نام‌آشنای سینمای ایران اصغر فرهادی. فرهادی که در کارنامه کاری‌اش جایزه اسکار، گلدن‌گلوب، خرس نقره‌ای برلین و چندین و چند جایزه جهانی را دارد، این بار با فیلم «فروشنده» در جشنواره کن تعریف و تمجید منتقد‌های سینمایی را برانگیخت. منتقدانی که فیلم فرهادی را یکی از شانس‌های نخل طلای کن دانستند و از بازی بازیگرانش راضی بودند. فروشنده درامی است در ادامه کارهای قبلی فرهادی. فرهادی که در سینمای ایران و جهان به داستان‌گویی شهرت دارد، در فروشنده هم مانند سه‌گانه خود، «چهارشنبه‌سوری»، «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» موضع اخلاق و قضاوت را دستمایه فیلمنامه‌ای قرار داده که می‌‌تواند مخاطب را شگفت زده کند. مخاطبی که در موضوعات انسانی و اخلاقی مرز نمی‌شناسد. قصه‌ای که در همه جای دنیا برای بیننده تازگی دارد و می‌‌تواند او را بر صندلی سینما میخکوب کند. حضور کارگردانان ایرانی در جشنواره‌های معتبر جهانی می‌‌تواند دروازه‌ای باشد برای هرچه بهتر شناخته شدن سینمای ایران. سینمایی که به گفته بسیاری از منتقدان جهانی در منطقه بهترین است. در حالی که مردم و بسیاری از عوامل سینما از حضور فرهادی در جشنواره کن خوشحالند، هستند کسانی که با اینگونه جشنواره‌ها سر ناسازگاری دارند. کسانی که با ساخت فیلم‌های پیش‌پا افتاده و دم‌دستی و استفاده از بودجه نهادهای دولتی، نه می‌‌توانند مخاطب را به سینما بکشانند و نه منتقدان را راضی کنند. شاید این روزها سردمدار حرکت ضدجشنواره‌ای، تنها برنامه سینمایی صدا و سیما، یعنی برنامه «هفت» باشد. برنامه‌ای که با حضور چند ماهه افخمی با شیب نزولی مخاطب مواجه شده و آنتی که دربست در اختیار کارگردان همیشه ناراضی سینمای ایران است، نه کمکی به سینما می‌‌کند و نه مخاطب را امیدوار به آینده هنر هفتم. فرش قرمز فروشنده با صدای استاد شجریان طبق روال جشنواره کن، برای دست‌اندرکاران فیلم‌های سینمایی فرش قرمز پهن می‌‌شود و آنها در کنار طرفداران‌شان چند دقیقه‌ای را به عکس گرفتن و ابراز احساسات می‌‌پردازند. فرش قرمز فروشنده اما اتفاق ویژه‌ای داشت. طبق روال معمول جشنواره کن، هنگام ورود عوامل فیلم سینمایی موسیقی فیلم پخش می‌‌شود اما انگار علاقه اصغر فرهادی به صدای محمدرضا شجریان باعث شد هنگام عبور عوامل فروشنده، ترانه دلشدگان پخش شود. صدا و تصویری که باعث شد ایرانی‌ها علاوه بر حضور کارگردان محبوب‌شان در جشنواره کن، صدای استاد شجریان را هم بشنوند. استادی که این روزها در بستر بیماری است و با سرطان دست و پنجه نرم می‌‌کند. عواملی که دست به دست هم داد تا فیلم ورود دست‌اندرکاران فیلم فرهادی بارها و بارها در فضای مجازی دست به دست بچرخد و به سرعت بین ایرانی‌ها محبوب شود. در مراسم فرش قرمز فیلم «فروشنده» چهره‌هایی مانند اصغر فرهادی، شهاب حسینی، ترانه علیدوستی، بابک کریمی، فرید سجادحسینی، پریسا بخت‌آور و الکساندر ملت گای، تهیه‌کننده فرانسوی این فیلم حضور داشتند. گاردین: فروشنده اثری جاه‌طلبانه است بعد از اولین اکران فروشنده در جشنواره کن، منتقدان معتبر سینمایی به اظهارنظر در مورد فیلم فرهادی پرداختند. نقد‌های اغلب مثبتی که از شانس زیاد او برای گرفتن نخل طلای کن و در عین حال تعریف از بازیگران آن حکایت دارد. گاردین در نقدی که بر فیلم فرهادی منتشر کرده، آورده است: «درام جدید کارگردان «جدایی» داستان زوجی از طبقه وسط جامعه که شاهد بروز شکاف‌هایی در زندگی‌شان می‌شوند، است. این چرخشی ماهرانه روی نمایشنامه «آرتور میلر» است. ظهور درام جذاب «فروشنده» اصغر فرهادی در کن، لحظه‌ای است برای تفکر به این مطالب که آیا یک ژانر جدید در دنیای سینما متولد شده یک رویداد‌ ‌هانکه‌ای/آنتونیونی. یک زوج از طبقه وسط و خوشحال، زندگی خوبی دارند که با یک رخداد مهیب روبه‌رو می‌شوند؛ اتفاقی رازآلود، نحس و بی‌نشان که آرامش آنها را از هم می‌پاشد و پوسته زندگی روتین آنها را می‌شکافد. این حادثه قدرت خام حس گناه و شرمساری درونی را نمایان می‌کند.» یتر بردشاو، روزنامه‌نگار گاردین ادامه می‌‌دهد: «فیلم‌های درخشان فرهادی «جدایی» (2011) و «درباره الی» (2009) به ترتیب مایه‌هایی از آثار «هانکه» و «آنتونیونی» را در خود داشتند. با این حال از نظر من «فروشنده» از بسیاری جهات به «چهارشنبه‌سوری» (2006) نزدیک‌تر است؛ در هر دوی آنها «ترانه علیدوستی» در نقش اصلی زن می‌درخشد. آن فیلم هم براساس مفهوم از هم ‌گسیختن فضای یک زندگی و در نتیجه به وجود آمدن ناراحتی و بحران در جمعی خودمانی که مطالب زیادی درباره روابط افراد درگیر ماجرا را فاش می‌کند، ساخته شده بود. «چهارشنبه‌سوری» کمتر حالت نمایشی داشت و فیلمی ماهرانه‌تر بود. «فروشنده» اثری زیرکانه و جاه‌طلبانه است اما بسیار داستان‌محور. داستان به اینکه پدر یکی از شاگردان «عماد» در اداره صدور گواهینامه موتورسیکلت کار می‌کند، بستگی دارد. فرهادی در «فروشنده» بیشتر از فیلم‌های قبلی‌اش سعی می‌کند به تاثیری بیشتر و نتیجه‌ای بزرگ‌تر دست پیدا کند. اما این فیلم ویژگی جذب‌کننده «جدایی» را ندارد. در واقع تم انتقام عدالت این اثر مرا به یاد ملودرام جنایی «زندانیان» (2013) «دنیس ویلنیو» می‌اندازد. بعد از گفتن همه اینها، باید اذعان داشت که هوش فیلمسازی «فرهادی»، این فیلم را تماشایی می‌کند؛ تنها فیلمسازی با چنین اعتماد به نفسی می‌توانست فضایی برای یک کمدی مختصر و بی‌پروا در این فیلم پیدا کند «عماد» که خسته از کلاس برگشته، خوابش برده و بچه‌ها اطراف او که خروپف می‌کند، عکس‌های مضحک می‌اندازند. «فروشنده» درامی ارزشمند و خیلی خوش‌ساخت است. » اصغر فرهادی در فرانسه هم به اندازه ایران، مشهور و محبوب است. به علاوه اینکه تهیه‌کننده اثر جدید فرهادی هم فرانسوی است. پس طبیعی است که رسانه‌های فرانسوی به سرعت در مورد فروشنده عکس‌العمل نشان بدهند و نقد بنویسند؛ نقد‌هایی که اغلب مثبت است. لو فیگارو در این زمینه می‌‌نویسد «اصغر فرهادی این بار سراغ یک درام خانوادگی و اجتماعی‌تر و تازه و پالوده رفته که در طبقه متوسط ایران اتفاق می‌افتد. خود فرهادی در این‌باره می‌گوید: «این من نیستم که انتخاب می‌کنم کجا فیلم بسازم. در واقع داستان‌ها هستند که یک جای خاص را به من تحمیل می‌کنند. می‌دانم که باوجود همه مشکلات وقتی در ایران فیلم نمی‌سازم، دلم برای کشورم خیلی تنگ می‌شود. »ایده فروشنده از یک نگرش تئاتری می‌آید. فرهادی پیش از ورود به سینما، تجربه‌هایی در تئاتر داشته. او در «فروشنده» از یک‌سو داستان زندگی یک زوج و از سوی دیگر جلسات تمرین نمایش‌شان را متناوبا به تصویر می‌کشد. نام نمایش، مرگ فروشنده اثر آرتور میلر است. این خط موازی کمک می‌کند که تضادها و تناقض‌های شخصیت عماد روشن شود؛ همان کسی که در نمایش، حس احترام و همدلی را تجربه می‌کند اما در زندگی واقعی تمرین خشونت می‌کند. فیلمساز در این درام اخلاقی و اجتماعی که با روند یک تریلر روانشناسانه پیش می‌رود، اجزای سازنده‌ای را که موتیف‌های همیشگی سینمایش هستند کنار هم می‌چیند: کاراکترهایی برخاسته از طبقه متوسط، اختلافات خانوادگی و رصد عالی و رئالیستی روابط انسانی و اجتماعی. فیلم به سبک مینی‌مالیستی ساخته شده و کارگردان خواسته تماشاگر را رها کند تا مستقیما با قصه ارتباط برقرار کند. فرهادی اینجا هم با همان بازیگران قابل اعتمادش کار کرده؛ شهاب حسینی که در درباره الی و یک جدایی با او همکاری کرده بود، و ترانه علیدوستی که قبلا در سه فیلم فرهادی از جمله درباره الی نقش‌آفرینی کرده بود.» 20 مینوت هم درباره فیلم فرهادی نوشته است: «اصغر فرهادی، سازنده فیلم‌های گذشته (2013) و یک جدایی (2011)، این بار با تصویری زیبا از مفهوم بخشش به کن برگشته است. فیلم او دفاعیه‌ای ا‌ست احساساتی و تکان‌دهنده علیه انتقام. فیلمساز ایرانی فروپاشی رابطه‌ای عاشقانه را که پس از یک حادثه مختل شده، با رنگ‌آمیزی‌ ظریف خود ترسیم می‌کند. این اثر بسیار زیبا، بین فیلمی کارآگاهی و روانشناسانه در نوسان است و استعداد قابل توجه خالقش را عیان می‌کند. فروشنده یک مدعی جدی نخل طلا به شمار می‌رود.» بسیاری از منتقدان جهانی به شباهت‌های اثر جدید فرهادی با فیلم‌های میشائیل‌‌هانکه تاکید کرده‌اند، آلن‌هانتر (اسکرین دیلی) در این زمینه گفته است: «اصغر فرهادی با فروشنده سر از حیطه میشائیل‌هانکه در‌می‌آورد وقتی رابطه به ظاهر رضایت‌آمیز یک زوج پس از مجموعه بدشانسی‌های تصادفی در آستانه فروپاشی قرار می‌گیرد. ابتدا به نظر می‌رسد پیش فرض داستان فاقد تمرکز و محکمی فیلم‌های جایزه گرفته فرهادی یک جدایی و گذشته باشد اما رفته‌رفته عناصر پراکنده کنار هم قرار می‌گیرند و مجموعه‌ای جذاب از «صحنه‌های یک ازدواج» را می‌سازند؛ جایی که شادی را خرده‌نارضایتی‌ها، تنگناهای ناممکن و برخورد ارزش‌ها: غریزه ببخش و میل به انتقام‌جویی تهدید می‌کند.» ستایش از بازی شهاب حسینی و ترانه علیدوستی اصغر فرهادی نشان داده می‌تواند از بازیگران بازی بگیرد. اغلب فیلم‌هایی که ساخته، تجربه‌های بی‌نظیر بازیگرانی هستند که شانس همکاری با او را پیدا می‌کنند. تمرین‌های طولانی‌مدت و حساسیتی که بیشتر مختص تئاتر است تا سینما. بازیگران محبوب فرهادی، یعنی شهاب حسینی و ترانه علیدوستی در اثر جدید فرهادی هنرنمایی می‌کنند؛ بازی‌هایی که نظر منتقدان را جلب کرده و آنها را شانس گرفتن نخل طلای بازیگری دانسته‌اند. اتفاقی که می‌تواند یک شگفتی برای سینمای ایران باشد. اوئن گلایبرمن (ورایتی) در این باره می‌گوید: «در این فیلم شهاب حسینی به زیبایی طوری نقش‌آفرینی کرده که از شخصیت عماد، یک شوالیه با زورگویی ابدی می‌سازد و ترانه علیدوستی که یک نسخه ایرانی با غم و اندوه ماریون کوتیار ارائه می‌کند. اما بازی درخشان در این فیلم از آن بابک کریمی است.» ساخت فیلم در ایران هم به ضرر فیلمساز است و هم به نفع او در نشست خبری فیلم «فروشنده» علاوه بر اصغر فرهادی‏، شهاب حسینی‏، ترانه علیدوستی، بابک کریمی‏‏، فرید سجادحسینی و الکساندر ملت‌گای تهیه‌کننده فرانسوی این فیلم حضور داشتند. فرهادی که برای دومین بار در بخش رقابتی کن حضور دارد‏، در پاسخ به سوالی پیرامون موانع و ناهمواری‌های ساخت فیلم در ایران توضیح داد: «فیلمسازی در ایران شرایط خاص خودش را دارد‏، برخی از این شرایط به نفع فیلمساز و برخی دیگر به ضرر فیلمساز است. پس از ساخت فیلم «جدایی» ساخت فیلم در ایران برایم آسان شد چون با تیمی از افراد کار می‌کردم که بسیار مشتاق و علاقه‌مند بودند و با جان و دل کار می‌کردند و دیگر مشکلاتی که در ساخت فیلم در ایران وجود دارد، را نداشتم. وقتی‌ فیلمسازی تا 44 سالگی مسیری را پیش می‌رود و با موانعی روبه‌رو است کم‌کم یاد می‌گیرد که چگونه با این موانع و ناهمواری‌ها کنار بیاید. اگر فیلمسازی از آمریکا بیاید ایران و آزادی‌های آنجا را نداشته باشد و با موانع اینجا روبه‌رو شود، قطعا زمین خواهد خورد. وقتی همین فیلمساز بزرگ می‌شود و این ناهمواری‌ها و چالش‌ها را پشت سر می‌گذارد، همین مشکلات واکنش نشان می‌دهند و تبدیل به انرژی می‌شوند. با همه این شرایط برای من فیلمسازی در ایران خیلی لذت‌بخش است. اگرچه تاکنون چند فیلم در خارج از ایران ساخته‌ام اما همچنان به ساخت فیلم در ایران تحت هر شرایطی ادامه می‌دهم. فرهادی درباره تاثیر تئاتر بر فیلم «فروشنده» عنوان کرد: می‌دانید که من قبل از سینما، تئاتر کار می‌کردم و تئاتر می‌خواندم و فکر می‌کردم که برای همیشه به عنوان فردی که تئاتر کار می‌کند، باقی بمانم ولی از وقتی که وارد سینما شدم همیشه این احساس دِین را به تئاتر داشتم و شاید شما به این خاطر کارهای من را جالب و جذاب می‌دانید که کارهای من ریشه در تئاتر دارد. منظورم از تئاتر در واقع آشنایی با ادبیات نمایشی کشور خودم است که دریچه‌ای برای من باز کرد و خیلی چیزها به من آموخت و مرا صاحب یک سلیقه کرد. همیشه دلم می‌خواست روزی ادای احترامی بکنم. اساسا این فیلم ادای احترام به چیزهایی است که در زندگی خیلی دوست‌شان دارم.» ترانه علیدوستی بازیگر نقش رعنا در فیلم «فروشنده» نیز درباره این فیلم گفت: «برای من وقتی این فیلم را می‌ساختیم قصه ماهیت فراایرانی داشت و مساله‌ای که الان به عنوان آبرو یا حیا روی آن تاکید می‌شود یک بخش است‏، قضاوت جمعی یک بخش است و غیرت یک بخش دیگر اما برخلاف نظر آقای فرهادی معتقدم الزاما یک فرد غربی این رفتار را نمی‌کرد یا رفتار بدتری بروز نمی‌داد. مساله تعرض به حریم شخصی زندگی یک زوج یا یک زن در همه جای دنیا به همین اندازه حساس است.» شهاب حسینی بازیگر نقش عماد نیز درباره همکاری جدیدش با اصغر فرهادی گفت: «به طور کلی فکر می‌کنم مفهوم صلح و عدم تعرض یک مفهوم جهانی است. ما داشتیم زندگی‌مان را می‌کردیم و یک آقایی آمد به خانه ما و مسایلی را به‌وجود آورد که زندگی ما را تحت‌تاثیر قرار داد و تنها چیزی که می‌خواستم بدانم این بود که چه انگیزه‌ای از این کار داشت، وقتی ما کاری با او نداشتیم. فرهنگ ما می‌تواند این را نهادینه کند که با حفظ حریم خود در جامعه زندگی کنیم تا بتوانیم زندگی خوب و سعادتمندی داشته باشیم اما همیشه همه کج‌راهی‌ها و گمراهی‌ها به سبب زیاده‌خواهی‌های ما ایجاد می‌شود.» حواشی بی‌پایان لباس‌های بازیگران جشنواره کن علاوه بر حساسیت‌هایی که برای سینمای ایران و مردم دارد، می‌تواند چند ساعتی فعالان شبکه‌های مجازی را هم سرگرم کند. بهترین ابزار سرگرمی آنها هم چیزی نیست جز لباس عوامل فیلم. لباس‌هایی که بعضا با انتقاد مردم مواجه می‌شوند و بازیگر یا کارگردان را وادار به عکس‌العمل می‌کند. مانند اتفاقی که سال گذشته در جشنواره کن برای نوید محمدزاده افتاد. اما امثال انگار وضعیت ظاهری عوامل فیلم فروشنده به مذاق ایرانی‌ها خوش آمده و جدا از شوخی‌هایی که همیشه در فضای مجازی مرسوم است، از آنها تعریف کرده‌اند. رخدادهای اینچنینی علاوه بر تاثیری که بر حوزه تخصصی‌شان می‌گذارند، می‌توانند روی عوامل متعددی تاثیرگذار باشند. یکی از آنها بحث مد و لباس است. به خاطر حساسیت‌هایی که در کشور ما وجود دارد، بازیگران حداکثر تلاش‌شان را می‌کنند که لباسی انتخابی‌شان علاوه بر حفظ ارزش‌های مرسوم، با مد و سلیقه روز جهان هم انطباق داشته باشد. جوایز بخش نوعی نگاه اعلام شد علاوه بر «فروشنده» فرهادی فیلم «وارونگی» ساخته بهنام بهزادی هم امسال در بخش نوعی نگاه جشنواره کن حضور داشت. فیلمی که با استقبال خوب منتقدان به خصوص در مورد بازی سحر دولتشاهی رو‌به‌رو شد اما نتوانست جایزه‌ای را در این بخش نصیب خود کند.