آسیب شناسی اجرای طرح‌هایی مثل طوبی و توسعه کشاورزی در آبیاری کشور

نقی آقالو aghaloonaghiheyran@gmail.com- عرصه گسترده طبیعت و سرزمین ایران‌ حدود نیم‌قرن است که تغییر و تحول و دخل و تصرف را عمیقا تجربه می‌کند. تعدادی از وزارتخانه‌های بزرگ و کلیدی و تاثیرگذار در حیات اقتصادی و سازندگی در شهرها و روستاهای کشور، گویی برای شرکت در یک ماراتن نفسگیر به میدان آمده‌اند تا هر یک به زعم و سهم خود، ایران را از یک بحران که عبارت باشد از «کم‌آبی جدی» نجات دهند. طرح‌های نیروگاهی و سدسازی و پروژه‌های انتقال آب و... در جای‌جای ایران در طول 35 سال گذشته نشان از آن دارد که قدرت و هیبت وزارت نیرویی‌ها با تمام زیرمجموعه‌ها و شرکت‌های نیرومندشان که از امکانات مالی و قدرت مهندسی و نفرات برتر و بیشتر برخوردارند، بر عظمت و شوکت جهاد کشاورزی‌ها و سازمان جنگل‌ها و مراتع آبخیزداری و سایر سازمان‌های وابسته‌اش چربیده است. شنبه گذشته‌ شمه‌ای از برنامه‌های دلاوران نیروگاهی و سدساز را از نظر گذراندیم و اینک جای آن دارد به جبهه دیگر برویم و از آبخیزداران و آبخوانداران سخن بگوییم؛ کلماتی که دریایی از کار در درون‌شان مستتر است اما به دلایلی ناشناخته مانده‌اند. البته اگر سلامتی یاری دهد، به سوی جبهه‌ای نوظهور هم خواهیم رفت که به تازگی شعار «تجارت آب مجازی تنها راه مدیریت بحران آب در کشور است» را سر داده‌اند! در گزارش‌های قبل گفتیم که از میزان 400 تا 450 میلیارد مترمکعب بارش سالانه کشور، حدود 293 میلیارد مترمکعب آن قبل از آنکه بتوان کاری کرد، به سرعت تبخیر می‌شود و از دست می‌رود. طلایه‌داران عملیات جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها معتقدند‌ بخشی از این مقدار آب را می‌توان قبل از بخار شدن آزاد ساخت چگونه؟ پاسخ می‌دهند: با عملیات و برنامه‌های آبخیزداری و آبخوانداران بنابراین در همین ابتدای گزارش، اصلا ببینیم این دو واژه نه‌چندان زیبا ولی با‌محتوا چیستند و به چه کارهایی می‌گویند‌ آبخیزداری و چه عملیاتی را آبخوانداری می‌نامند؟ آبخوانداری چیست و آبخیزداری کدام است‌ برخی محققان‌ آبخوانداری را مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی می‌دانند که با مهار و نفوذ سیلاب روی عرصه‌های آبخوان، موجب احیای کمی و کیفی منابع آب و خاک می‌شود و حتی به حذف خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم آب و خاک می‌انجامد و در نتیجه‌ به بهینه‌سازی محیط‌زیست منجر می‌شود. آبخوان یا آبخواه، عبارت است از مجموعه رسوبات دانه‌درشت رودخانه‌ای که توسط آب‌های جاری شده از کوه در دامنه بر جای می‌ماند (مخروط‌افکنه) و به راحتی آب را از خود عبور داده و موجب تغذیه سفره‌های آب‌های زیرزمینی می‌شود و بر همین اساس‌ آبخوانداری عبارت است از مدیریت این آبخوا‌ن‌ها. اما‌ آبخیزداری یا علم مطالعه و مدیریت آبخیزها عبارت از مجموعه مطالعاتی است که برای اداره یک حوضه آبریز انجام می‌شود. به عبارت دیگر‌ آبخیزداری، طراحی و مدیریت حوضه به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک است. «ویکی‌پدیا» آبخیزداری را چنین تعریف می‌کند: «علم و هنر برنامه‌ریزی مستمر و اجرای اقدامات لازم برای مدیریت منابع حوضه‌های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک می‌باشد.» به گفته برخی محققان، در مفهوم حفاظت خاک و آبخیزداری دو اصطلاح مهم «توسعه پایدار» و «بهره‌وری» نهفته است. بر این اساس‌ آبخیزداری از جدیدترین روش‌های برنامه‌ریزی است که براساس نگرش و برنامه‌ریزی سیستمی و تکاملی انجام شده و از ویژگی‌هایی چون جامع‌نگری و دوراندیشی برخوردار است. آبخیزداری از شیوه‌های نوین حفاظت آب و خاک، مهار و پخش سیلاب‌هاست که باعث کنترل سیلاب‌های مخرب و نفوذ آب به داخل سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود. به گفته پژوهشگران، این شیوه به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک و اطراف کویر که معمولا هرازگاهی با جاری شدن سیلاب‌های مخرب با دبی لحظه‌ای بالا‌ مواجه هستند، بسیار موثر و راهگشاست. در تعریف برخی دیگر از محققان، آبخیز، منطقه‌ای توپوگرافی (نمایش عوارض موجود هر منطقه اعم از طبیعی یا مصنوعی) است که توسط یک سیستم رودخانه، زهکشی (هدایت آب‌های اضافی سطحی یا زیرزمینی) توسط کانال روباز یا بسته می‌شود. حوضه آبخیز، تمامی سطحی را در برمی‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد و آبخیزداری عبارت است از فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخیز با کسب منافع بدون آسیب‌رسانی به موجودیت این منابع. اما تعدادی از پژوهشگران عارف نیز معتقدند: «آبخیزداری، الهی‌ترین نگاه به طبیعت است و آبخیزدار را می‌توان‌ پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق و مطالعه علمی حوضه آبخیز به تعبیری‌ دردهای آن حوضه را می‌شناسد و در جهت درمان آن‌ برنامه‌ریزی می‌کند. فائو (سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل FAO) نیز به سهم خود این تعریف را از مفهوم آبخیزداری ارائه کرده است: «آبخیزداری، علمی است که در طول زمان ثابت کرده اگر به شکل مناسب مورد توجه مسوولان قرار گیرد، این توانایی را دارد تا بسیاری از معضلات اقتصادی اجتماعی و زیست‌محیطی کشورها را مهار کند». سازمان فائو، آبخیزداری را فرآیند فرموله کردن و اجرایی یک رشته اقدامات شامل ایجاد تغییرات ضروری در منابع طبیعی، کشاورزی و انسانی می‌داند. یک تعریف هم بشنوید از آقای دکتر سید‌آهنگ کوثر: «آبخیزداری یعنی مدیریت پایدار آبخیز و این فقط شامل آب نمی‌شود بلکه به معنی کل منابع طبیعی است و آبخوانداری یعنی آبخیزداری زیروروی زمینی‌ یعنی ما فقط برای نگهداری آب روی زمین تکیه نمی‌کنیم بلکه از زیر زمین هم کمک می‌گیریم. مقدار آبی که از آبخیز خارج می‌شود (یعنی از کوه‌ها سرازیر می‌شود) و در مخروطه‌های افکنه (توضیح داده شد) و دشت‌ها جاری می‌شود به زیر زمین می‌رود. جمع‌آوری و مدیریت این آب‌ها را در زیر زمین آبخوانداری می‌گویند. حال پس از تلاش برای توضیح و تشریح این دو واژه سخت و غریب! ببینیم این پدیده‌‌ها درمان چه دردهایی را به عهده می‌گیرند و به چه کار می‌آیند؟ وظایف و اهداف آبخیزداری و آبخوانداری بدون شک تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی یکی از راه‌های استفاده بهینه از آب است که آبخیزداران انجام می‌دهند‌ مانند به کار بردن روش‌هایی برای نفوذدادن آب باران و آب حاصل از ذوب برف‌ها به درون زمین که تغذیه مصنوعی نام دارد به طوری که از هدر رفتن آب به شکل سیلاب و جاری شدن آن به سطح زمین جلوگیری می‌کند. کار نفوذ دادن آب به زمین به این دلیل اهمیت دارد که آب می‌تواند از لایه‌های نفوذ‌پذیر زمین عبور کند و سپس با برخورد به لایه‌های غیرقابل نفوذ، آب‌های زیرزمینی را تشکیل دهد. بهره‌برداری از این آب‌ها به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک از طریق قنات‌ها و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق (که تعداد قابل توجهی از آنها هم‌اکنون خشکیده‌اند) صورت می‌گیرد. اهمیت این عملیات وقتی دو برابر می‌شود که در مناطق موردنظر رودخانه دائمی وجود نداشته باشد یا اینکه فقط رودخانه فصلی وجود داشته باشد. ساکنان این‌گونه مناطق می‌توانند با ذخیره‌سازی این آب‌ها مهم‌ترین منابع آب آشامیدنی و کشاورزی خود را به دست آورند. متاسفانه باید گفت پیشرفت تکنولوژی روش‌های برداشت آب از چاه‌های عمیق را افزایش داده و موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است و در اینجاست که اهداف تغذیه مصنوعی که در سطر بالا در آن سخن گفتیم، روشن می‌شود: - کاهش خسارت سیل از طریق ذخیره آب‌ها در آبخوان‌ها - افزایش میزان آب‌های زیرزمینی - جلوگیری از پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش هزینه‌های پمپاژ - پیشگیری از نفوذ آب‌های شور به سفره‌های آب زیرزمینی آبخیزداری، عملیات حفظ و حفاظت آب و خاک در بالادست رودخانه‌هاست و آبخوانداری عبارت است از پخش سیلاب در حوضه‌های پایین‌دست یعنی زمانی که در مسیر سیل، شیب کم می‌شود و آب به دشت می‌رسد، عملیات نفوذ انجام می‌شود. چالش امروز جهان و کشور، کمبود منابع آب شیرین است و بخش عمده‌ای از منابع آب شیرین ما دوبرابر متوسط جهانی تبخیر می‌شود و از دست می‌رود. آبخیزداری از هدررفت آب‌های سطحی، بروز سیل و رسوب جلوگیری می‌کند و از طریق ذخیره و نفوذ آب‌های سطحی در خاک باعث استفاده بهینه از حداقل بارش‌ها می‌شود. به این ترتیب آبخیزداری و آبخوانداری با تقویت منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌تواند در جهت توسعه کشور تا حد چشمگیر موثر باشد. پای صحبت پیشاهنگ علم آبخوانداری ایران سیل و سیلاب رخداد طبیعی و نعمتی بیکران برای ذخیره‌سازی منابع آب در زیر زمین و نوسازی اراضی است اما این مهم به دلیل نبود زیرساخت‌ها به بلاهای طبیعی تبدیل می‌شود. به گفته دکتر سیدآهنگ کوثر آن ایرانیانی که از هفت هزار سال پیش در خراسان شروع به آبیاری سیلابی کردند شاید آگاه نبودند که «تغذیه مصنوعی» انجام می‌دهند. حاصل کار آنها به اختراع قنات منجر شد. در حقیقت آبخوانداران اصلی این سرزمین آنان بودند یعنی به اهمیت آب‌ها زیرزمینی توجه داشتند. دکتر کوثر می‌افزاید: نگه داشتن آب روی زمین خشک و به ویژه در کشور ما درست نیست لذا در صورت داشتن شرایط باید این آب را در زیر زمین نگهداری کرد. به گزارش وی آب‌های روان ما به دلیل زمین‌های رسی، گچی و زمین‌های دارای سنگ‌لای بسیار فرسایش‌پذیرند در نتیجه اگر آبی از روی این نوع خاک‌ها عبور کند، گل‌آلود می‌شود بنابراین باید طی عملیاتی جایی پیدا کنیم و این روان‌آب‌ها را در آنجا نگه داریم تا گل آن ته‌نشین شود. به گفته دکتر کوثر، این گل‌ها ممکن است در دریاچه سدهای ساخته شده جمع شود و این سدها را از «حیز انتفاع» ساقط کند. به گفته دکتر کوثر در فرسایش خاک در دنیا ایران رتبه اول را کسب کرده است. خاکی که در مدت 20 میلیون سال درست شده از دست ما رفته وقتی کاری اشتباه است، نتیجه‌اش هم خسارت بار است. وی همچنین طی گزارشی که به سازمان ملل نوشته، تذکر داده است: تصمیم‌گیران در ممالک خشک و نیمه‌خشک باید بوم‌شناس باشند یا به سخن بوم‌شناسان گوش فرا دهند در غیر این صورت نباید امیدی به اصلاح داشت. براساس این گزارش وی در بخش دیگری از سخنانش به موضوع قنات‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: برای مقابله با بحران کم‌آبی باید روند طبیعی حفظ و بقای کاریزها و قنات‌ها را ادامه دهیم. به گفته وی تا قبل از سال 60 شمسی 50 هزار رشته قنات در ایران وجود داشت در حالی که هم‌اینک 33 هزار قنات کاملا خشک شده و بقیه نیز وضعیت نامناسبی دارند. به گزارش دکتر کوثر بازسازی این قنات‌ها نیاز به 50 میلیارد دلار اعتبار دارد در حالی که با توسعه آبخوانداری می‌توان ذخیره آب‌های زیرزمینی را به روال منطقی برگرداند و آنگاه قنات‌ها را احیا کرد. مجریان و مسوولان چه می‌گویند؟ با اجرای هر هکتار آبخیزداری می‌توان 500 متر مکعب آب جدید تولید کرد ضمن آنکه اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری از 5/6 تن فرسایش خاک و تولید رسوب جلوگیری می‌کند. رییس سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور با اعلام مطلب فوق می‌گوید: در نبود عملیات آبخیزداری پشت دریاچه سدها به قدری رسوب جمع می‌شود که به طور میانگین هر سال معادل یک سد بزرگ از ظرفیت سدهای کشور کاسته می‌شود. به گفته رییس سازمان جنگل‌ها که معاون وزیر جهادکشاورزی هم هست سالانه 40 هزار میلیارد تومان از محل فرسایش خاک سیل و افت آب‌های زیرزمینی به کشور خسارت وارد می‌شود. خداکرم جلالی می‌افزاید: از 125 میلیون هکتار از عرصه‌های که به انجام عملیات آبخیزداری نیاز دارد تاکنون فقط در 26 میلیون هکتار عملیات آبخیزداری صورت گرفته است. به گفته وی در 99 میلیون هکتار دیگر از اراضی کشور باید طرح‌های آبخیزداری انجام شود که با روند آهسته کنونی این اقدامات صدها سال طول می‌کشد. مهندس جلالی، صرفه‌جویی در مصرف آب از طریق جلوگیری از تبخیر و حفظ خاک و پوشش گیاهی را از مزیت‌های مهم آبخیزداری عنوان می‌کند و خواستار توجه و تخصیص اعتبار برای تسریع اجرای طرح‌های آبخیزداری در کشور می‌شود. به گزارش وی، در این مسیر پیشگیری بر درمان اولویت دارد و مدیریت جامع در این حوزه‌ها می‌تواند تا حدودی ایران را به اهداف توسعه پایدار و حل سه چالش تغییرات اقلیمی، کمبود آب شیرین و بیابان‌زایی مساعدت کند. به گفته مهندس جلالی متاسفانه در حال حاضر در برخی حوضه‌های آبخیزداری هر دستگاه دولتی کار جداگانه‌ای انجام می‌دهد. یکی سد می‌سازد دیگری چاه می‌کند و اقدام به پوشش گیاهی می‌کند بنابراین در حال حاضر و با این وضعیت بهتر است ساخت برخی از سدها و همچنین برداشت آب از چاه‌ها متوقف شود. 450 شهر و 8500 روستا در معرض وقوع سیل در حال حاضر حدود 450 شهر و هشت هزار 500 روستا در معرض وقوع سیل‌اند. معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور که هشدار فوق را داده، می‌گوید: 30 میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز کشور از لحاظ سیل در وضعیت بحرانی به سر می‌برند. پرویز گرشاسبی می‌افزاید: از ابتدای سال 1338 تا به امروز برای حفظ خاک و جلوگیری از وقوع سیل، فقط 27 میلیون هکتار عملیات آبخیزداری در کشور انجام شده است. به گفته وی در برنامه پنجم توسعه قرار بود هشت میلیون هکتار آبخیزداری انجام شود اما به دلیل نبود منابع مالی فقط سه میلیون هکتار آن انجام شد. معاون استاندار کرمانشاه می‌گوید: اجرای طرح‌های آبخیزداری بدون مشارکت مردم امکان‌پذیر نیست و باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا این موضوع به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود به گفته رحیمی اجرای طرح‌های آبخیزداری برای نجات دشت‌هایی است که بر اثر برداشت‌های بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی‌ در شرایط بحرانی به‌سر می‌برند. به گفته وی هنوز ارزیابی درستی از طرح‌های گذشته در حوزه کشاورزی صورت نگرفته و مثلا در روند اجرای طرح‌هایی مثل «طوبی» و طرح توسعه کشاورزی که سال‌های گذشته اجرایی شدند، آسیب‌های قابل‌توجهی به طبیعت و مراتع وارد شد که باید با تشکیل یک تیم کارشناسی این طرح‌ها را دوباره ارزیابی و آسیب‌شناسی کرد. مدیرکل منابع طبیعی استان همدان معتقد است، آبخیزداری و آبخوانداری نقش موثری در جلوگیری از فرسایش خاک دارد به گزارش محمدرضا همتی، سالانه بین هشت تا 30 تن در هکتار خاک در کشور فرسایش می‌یابد خاکی که برای تشکیل هر سانتیمتر آن 400 سال زمان می‌برد، به راحتی شسته و از دسترس خارج می‌شود به گفته این مدیرکل مزایای آبخیزداری بی‌شمار است آبخیزداری از طریق ذخیره منابع آبی تقویت پوشش گیاهی را به دنبال دارد و همین مساله به کاهش بیابان‌زایی و جلوگیری از پدیده گرد و غبار می‌انجامد. هر هکتار یک میلیون تومان هزینه دارد به گفته دکتر پرویز گرشاسبی، معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع در هر هکتار عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، 400 تا 1000 مترمکعب آب ذخیره می‌شود. معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها می‌گوید: در برنامه ششم توسعه 14 میلیون هکتار طرح آبخیزداری در کشور پیش‌بینی شده که در صورت تامین منابع مالی عملیاتی می‌شود براساس سخن وی تحقق این عملیات به اختصاص 14 هزار میلیارد تومان نیاز دارد ‌یعنی هر هکتار یک میلیون تومان. نقطه‌نظر دیگر وی که البته مورد پسند سدسازان و اهالی وزارت نیرو نیست این است: متوسط تامین آب به روش آبخیزداری و آبخوانداری و سدهای زیرزمینی برای هر مترمکعب آب 264 تومان است اما این رقم در سدسازی 1140 تومان یعنی معادل پنج برابر است‌ اما دکتر سید آهنگ کوثر روایت دیگری از این برآوردها دارد. وی در گزارشی می‌گوید: در طرحی که سال‌ها قبل به سازمان جنگل‌ها و وزارت کشاورزی ارائه دادم ادعا کردم که با 120 دلار می‌توانم در یک هکتار زمین عملیات بخش سیلاب در آبخوانداری را انجام دهم، اما آنان همین طرح را به استانداری فارس با هزینه یک میلیون تومان در هر هکتار پیشنهاد داده‌اند باید پرسید چرا؟ چرا باید همین‌طور بدون انجام کاری فقط هزینه‌ها را بالا ببریم‌. دکتر کوثر سپس به طرحی اشاره می‌کند که به دکتر کلانتری (وزیر کشاورزی وقت) ارائه داده که طی آن قادر است ظرف دو سال گندم ایران را با بخش سیلاب تامین کند. وی می‌افزاید: مطمئنم که ما ‌توان این کار را داریم، من به آبخوانداری باور دارم. آبخوانداری 5 برابر ارزان‌تر از سدسازی آب تولید می‌کند در بخش‌های قبل گزارش به نقل از دکتر پرویز گرشاسبی به ارقام‌ مهمی در مورد آبخوانداری و سدسازی اشاره کردیم چکیده سخن وی در این رابطه این است: «تولید آب از طریق آبخوانداری پنج برابر ارزان‌تر از سدسازی است.» به گفته وی جذب و تولید آب از نزولات آسمانی در اراضی دارای پوشش گیاهی 18 برابر بیشتر از اراضی فاقد پوشش گیاهی است و به این ‌ترتیب از طریق اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می‌توان 30 درصد از آب تبخیر شده کل کشور را که حدود 90 میلیارد مترمکعب می‌شود، احیا کرد به‌گونه‌ای که 17 درصد از این میزان به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل شود و 13 درصد نیز به رشد پوشش گیاهی منطقه مورد نظر اختصاص یابد. معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها می‌افزاید: اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در شورای عالی آب مطرح شده و مورد حمایت قرار گرفته است و درصدد هستیم در سال آینده نیز با حمایت‌های جدی دولت این برنامه‌ها را اجرا کنیم. براساس این گزارش دکتر سید آهنگ کوثر که به پدر علم آبخوانداری در ایران شهرت دارد و در بخش‌های قبلی با نقطه‌نظراتش در موارد مختلف آشنا شدیم اکنون در پایان گزارش اجازه دهید به بخشی از چالشی که وی با وزارت نیرو و سدسازان کشور دارد نیز اشاره کنیم. «ایران دارای 639 هزار و 241 کیلومترمربع زمین‌های آبرفتی است که در زیر 430 هزار کیلومتر آن آبرفت‌های درشت دانه نهفته شده است که گنجایش ذخیره پنج هزار کیلومتر مکعب را در خود دارد». وی می‌افزاید: «این حجم آب 192 برابر گنجایش آبگیر سدهایی است که طی 62 سال گذشته در کشور ما بنا شده و 12 برابر حجم میانگین بارندگی سالانه ایران برآورد شده است. به گفته دکتر کوثر در ایران 550 سد بزرگ احداث شده و 144 سد نیز در دست ساخت است و طرح 500 سد در دست مطالعه می‌باشد. میزان آبگیری و ذخیره آب این سدها یک‌صدم کاریزهای (قنات‌ها) از دست رفته است. آخرین سخن وی که پایان‌بخش این گزارش نیز هست، چنین است: تنها راه مقابله با بحران خشکسالی در دشت‌های ایران، توسعه آبخوانداری است و تحقق آن نیازمند برنامه‌ریزی و توجه صاحبنظران، مسوولان و محققان می‌باشد.