از سیل تا خشکسالی

شیدا ملکی- با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران در گروه کشورهایی قرار دارد که با کمبود آب مواجه خواهند شد. این گروه شامل کشورهایی است که در سال ۲۰۲۵ با کمبود آب مواجه هستند. این به آن معناست که حتی با باﻻترین راندمان و بهره‌وری ممکن در مصرف آب برای تامین نیاز، آب کافی در اختیار نیست. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران در این گروه قرار دارند. به گزارش «جهان‌صنعت»، ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، براساس شاخص سازمان ملل، ایران نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. براساس شاخص موسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا بر شاخص‌های ذکرشده، برای حفظ وضع موجود تا سال ۲۰۲۵ باید بتوانیم ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاییم که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب امری بسیار دشوار است. مدیران آب و خشکسالی بی‌شباهت به تاجران ورشکسته نیستند حسین آخانی، پژوهشگر منابع طبیعی و عضو هیات علمی دانشکده علوم دانشگاه تهران درباره وضعیت خشکسالی کشور به «جهان‌صنعت» می‌گوید: ایران از لحاظ جغرافیایی کشوری خشک است و در کمربند خشک کره زمین واقع شده است. همچنین به دلیل عدم پیوستگی باران و تغییرات شدید آب و هوایی، ایران همیشه دچار مشکلات خشکسالی بوده است.وی در ادامه با اشاره به این موضوع که وضعیت خشکسالی ایران مختص امروز نیست عنوان می‌کند: باید برنامه‌ریزی‌های مربوط به وضعیت خشکسالی کشور هوشمندانه‌تر و نوع برخورد با وضعیت آبی کشور باید متناسب با وضعیت اقلیمی باشد. به گفته آخانی، در برخورد با خشکسالی ایران، مدیران و مسوولان این حوزه باید شبیه پدرخانواده‌ای رفتار کنند که لازم است میزان درآمد و پس‌انداز خانواده را مدیریت کنند اما متاسفانه در بحث مدیریت بحران آب و خشکسالی مسوولان به هیچ عنوان چنین برنامه‌ریزی‌هایی ندارند و موقعیت کشور شبیه خانواده‌ای است که نه‌تنها درآمد روزانه خود را خرج می‌کند بلکه پس‌انداز و بودجه پنهان خانواده را هم خرج می‌کند. با توجه به این گفته آخانی، بهره‌وری بیش از حد از منابع زیرزمینی آب کشور موجب شده امروز خیلی زودتر از آنچه تصور می‌شد با بحران شدید خشکسالی روبه‌رو شویم. وی تاکید می‌کند که احداث بیش از حد سدها، بهره‌وری از آبخوان‌ها و بهره‌وری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی از عواملی است که روند طبیعی آب را تغییر می‌دهد. متاسفانه شبیه تاجری رفتار کرده‌ایم که عدم برنامه‌ریزی درست مالی، تجارتش را دچار ورشکستگی کرده است. همچنین وی با اشاره به افزایش روند شهرنشینی در کشور معتقد است رشد شهرنشینی و افزایش جمعیت در مناطق خشک از عواملی است که خشکسالی را در کشور بیش از پیش گسترش داده است. 10 درصد مساحت کشور درگیر خشکسالی شدید کارشناسان حوزه محیط‌زیست معتقدند بحران آب در کشور به درستی مدیریت نشده است و از سویی دیگر با نگاهی به وضعیت روستاهای عمده کشور در سال‌های گذشته و اینکه اهالی این روستا‌ها آب شرب روزانه‌شان را از تانکرهای حمل آب تهیه می‌کرده‌اند، شاهد آن هستیم که بحران آب بسیار جدی است و نمی‌توان به سادگی از آن گذشت. از سویی دیگر به گفته شاهرخ فاتح، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی 10 درصد از مساحت ایران از خشکسالی شدید انباشته‌شده رنج می‌برد. همچنین در نگاه بلندمدت 32 درصد مساحت کشور دچار خشکسالی خفیف است و 30 درصد مساحت کشور با خشکسالی متوسط و یک درصد نیز با خشکسالی بسیار شدید مواجه هستند.شاهرخ فاتح با اشاره به اینکه در نگاه بلندمدت در اکثر استان‌های کشور شرایط خشکسالی هواشناسی خفیف تا شدید و در برخی مناطق خشکسالی هواشناسی بسیار شدید وجود دارد، عنوان کرد: شاخص‌ها وجود خشکسالی‌های شدید تا بسیار شدید را در استان‌های خراسان شمالی، سمنان، یزد، فارس، اصفهان، بوشهر، قم و تهران نشان می‌دهند. وی با اشاره به اینکه براساس شاخص کوتاه مدت خشکسالی هشت ماهه اخیر، استان‌های کرمانشاه، لرستان و ایلام در شرایط ترسالی متوسط تا شدید به سر می‌برند، گفت: این شرایط برآمده از وضعیت بارشی ماه‌های اخیر است. علاوه براین در استان‌های شمال کشور از جمله شمال استان اردبیل نیز این وضعیت ترسالی برقرار است و این در حالی است که طی همین بازه زمانی کوتاه‌مدت در فلات مرکزی کشور شرایط خشکسالی از خفیف تا شدید وجود دارد. وی با بیان اینکه استان‌های سمنان، اصفهان، یزد، خراسان جنوبی، جنوب خراسان‌رضوی، شمال استان‌های کرمان و فارس و بخش‌هایی از سیستان‌وبلوچستان از خشکسالی خفیف تا شدید رنج می‌برند، اظهار کرد: بقیه مناطق کشور در بازه زمانی هشت ماهه اخیر (مهر تا اردیبهشت) در شرایط طبیعی قرار دارند. همچنین وی به جمعیت تحت تاثیر خشکسالی در کشور اشاره و عنوان کرد: در نگاه بلندمدت 31 درصد جمعیت کشور با خشکسالی خفیف مواجه هستند. همچنین 34 درصد با خشکسالی متوسط، هشت درصد با خشکسالی شدید و یک درصد از جمعیت کشور نیز با خشکسالی بسیار شدید مواجه هستند. روستاهای شمالی کشور و نگرانی از بارش باران روستاها و شهرهای مرکزی ایران از کم آبی و خشکسالی رنج می‌برند و این در حالی است که در شهرهای شمالی کشور بارش‌های پی در پی و بروز سیل‌های گسترده در چند سال اخیر نه تنها خوشایند مردم نیست بلکه زندگی روزمره آنها را دچار مشکل می‌کند و گاهی حتی مردم دست به دعا می‌شوند که ای‌کاش باران نبارد. آنچه در وضعیت مدیریت آب کشور نگران‌کننده است، آن است که باران اگر ببارد نتیجه آن سیل و خرابی در شهرهای شمالی می‌شود و اگر باران نبارد خشکسالی در نواحی خشک و مرکزی مردم را دچار مشکلات شدید می‌کند. رویا کاوی، فعال محیط‌زیست در همین باره به «جهان‌صنعت» می‌گوید: عدم مدیریت درست بارش در شهرهای شمالی موجب ضرر و زیان‌های شدید به مزارع روستاییان شده است. از سویی دیگر کاوی با اشاره به تشکیل کمپین «آب آهنگ زندگی» در شهر گنبد کاووس معتقد است تشکیل چنین کمپین‌هایی موجب می‌شود که شهروندان درباره مدیریت مصرف آب بهتر عمل کنند و در نتیجه درست مصرف کردن آب در بین مردم رواج پیدا کند تا در نتیجه کشور از بحران خشکسالی فاصله بگیرد. به اعتقاد وی، فرهنگسازی درباره مصرف آب از راه‌حل‌هایی است که موجب می‌شود نتیجه نهایی به نفع موقعیت آب کشور باشد. فعالیت مستمر انجمن‌های مردم نهاد برای بهبود وضعیت آب در شهرهای شمالی کشور اتفاقی بسیار خوشایند و مثبت است، اما آنچه عجیب است فعالیت کمرنگ شهرهایی است که با بحران خشکسالی روبه‌رو هستند. شهرهایی شمالی کمتر از نواحی خشک با بحران آب مواجه هستند اما به نظر نگران‌تر از نواحی دیگر کشور برای بهبود مشکلات آب و خشکسالی فعالیت می‌کنند. وضعیت آب سمنان رو به بهبود است از سویی دیگر عباس علی دامن‌گیر، مدیر سازمان محیط‌زیست شهر سمنان درباره وضعیت آب این استان ابراز امیدواری می‌کند و به «جهان‌صنعت» می‌گوید: بحران آب سمنان با توجه به برنامه‌ریزی‌های سازمان منابع طبیعی و با عنوان پروژه «تاثیر کربن» رو به بهبود است و توانسته‌ایم از روند نزولی رشد حیات وحش جلوگیری کنیم.همچنین وی به قوانین و مقررات مربوط به ورود دام به‌مناطق حفاظت شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: خوشبختانه امسال به دلیل همکاری دامداران و جلوگیری از چرای بی‌رویه دام در مناطق حفاظت شده توانسته‌ایم از افزایش روند بیابان‌زایی هم جلوگیری کنیم. دامن‌گیر با اشاره به هوشمندسازی چاه‌های آب کشاورزی و فعالیت‌های شورای حفاظت از آب منطقه ابراز امیدواری کرد که مشکلات خشکسالی در منطقه به‌زودی کنترل شود. وی همچنین از موقعیت مناسب آب شرب خبر داد و از همکاری‌های جهاد کشاورزی منطقه برای مدیریت بحران خشکسالی ابراز خرسندی کرد. امید به بارش برای بهبود وضعیت آب کشور سال آبی 94-93 از مهر 93 شروع شد و پایان شهریور 94 خاتمه پیدا کرد. واقعیت این است که در سال آبی گذشته زمستان خوبی نداشتیم چراکه از سویی گرمای هوا زیاد و از طرفی میزان بارندگی برف هم کم بود. میزان بارش هم نسبت به سال آبی جاری کمتر بوده است. آنچه بسیار غیرمترقبه بود درجه حرارت بالای زمستان 94 بود که پشت‌سر گذاشتیم. درجه حرارت زمستان بیش از 5/2 درجه گرم‌تر از سال‌های گذشته بوده است یعنی میزان تبخیر بسیار بالا بوده است. از سویی دیگر پتانسیل تبخیر آب‌های سطحی و آب‌هایی که در سد‌ها بوده، افزایش پیدا کرده است. در عین حال بارندگی هم کمتر بوده است یعنی دو مولفه اصلی که هر دو از وضعیت نامساعدی برای آب اطلاع می‌دهند. اما امسال به نظر می‌رسد با توجه به افزایش بارش‌ها در ابتدای سال موقعیت آب کشور بهبود پیدا کند.