در انتظار «ربنای» استاد

ربنا از آن آثاری است که احتمالا همه ایرانی‌ها را منقلب می‌کند. صدای ملکوتی استاد شجریان و دعاهایی برگرفته از قرآن ترکیبی برای خلق یک شاهکار هنری است. سایه درباره این اثر شجریان می‌گوید: «این کاریه که می‌تونی دستت بگیری و ببری به تمام کشورهای عربی و با افتخار بگی‌ اگه می‌تونین مثل این بخونین... این کار نظیر نداره! شاهکار بزرگ ‌شجریانه. هیچ‌کس نمی‌تونه این‌طور بخونه، هیچ‌کس. حتی خود شجریان! خیلی کار عجیبیه خیلی عجیبه... رفته تو استودیو که به بچه‌ها بگه این‌طوری بخونین، ضبط کردن و شده این ربنا... شجریان نوار اصلی این ربنا رو به من داد که الان ندارمش. من اول نمی‌دونستم چیه، وقتی شنیدم حیرت کردم. هیچ‌کس نمی‌تونه اینو بخونه... چه صدای حیرت‌آوری داره! اصلن یه صدای زمینی نیست.- سرش را تکان می‌دهد- شاهکاره، چه حالت و التماسی تو این ربنا هست- به گریه می‌افتد-! فقط صدا نیست، یک نوازشی توش هست. انگار داره با خدا معاشقه می‌کنه، همه نیازهای بشری توی این صدا هست! بهش گفتم آقای شجریان اینو تو چه مایه‌ای خوندی؟ نگاهم کرد... واقعن نمیشه گفت تو شوره، افشاریه، چیه»! ربنا یکی از آثار محمدرضا شجریان و شامل ۴ دعا از آیات قرآن است که همه با عبارت ربنا آغاز می‌شوند. این اثر در تیرماه سال ۱۳۵۸ضبط شده و برای مدت ۳۰ سال، جزو برنامه‌های اصلی رادیو و تلویزیون ایران در ماه رمضان بوده است. بنا به گفته محمدرضا شجریان، انگیزه اصلی وی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنرجو بوده و این اثر در یکی از استودیوهای رادیو ضبط شده است. در سال ۱۳۸۷، زمزمه‌هایی در مورد ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ایران به گوش می‌رسید که تاکنون به نتیجه نرسیده ‌است. متن کامل آیه‌هایی که این دعاها از آنها استخراج شده در ادامه آمده‌اند. در ربنای شجریان، هر آیه از ابتدای ربنا تا آخر آیه خوانده می‌شود. ربنای نخست: (ربنا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْک رَحْمَهً اِنَّک اَنْتَ الْوَهَّابُ)(سوره آل‌عمران-آیه ۸) باراِلها، دل‌های ما را به باطل میل مده پس از آنکه به حق هدایت فرمودی‌ و به ما از لطف خویش اجر کامل عطا فرما که همانا تویی بخشنده بی‌منّت. ربنای دوم: (اِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبَادِی یَقُولُونَ ربنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَاَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ) (سوره مومنون-آیه ۱۰۹) زیرا شمایید که چون طایفه‌ای از بندگان صالح من روی به من آورده و عرض می‌کردند باراِلها ما به تو ایمان آوردیم، تو از گناهان ما درگذر و در حق ما لطف و مهربانی فرما که تو بهترین مهربانان هستی. ربنای سوم: اِذْ اَوَى الْفِتْیَهُ اِلَى الْکهْفِ فَقَالُوا ربنا آتِنَا مِنْ لَدُنْک رَحْمَهً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَدًا(سوره کهف-آیه ۱۰) آنگاه که آن جوانان کهف (از بیم دشمن) در غار کوه پنهان شدند، از درگاه خدا خواستند: باراِلها تو در حق ما به لطف خاص خود رحمتی عطا فرما و بر ما وسیله رشد و هدایتی کامل مهیا ساز. ربنای چهارم: وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا ربنا اَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ(سوره بقره-آیه ۲۵۰) چون آنها در میدان مبارزه جالوت و لشکریان او آمدند، از خدا خواستند که بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما. شجریان ربنا را در دستگاه سه‌گاه خوانده و با مرکب‌خوانی (مدولاسیون یا راه گردانی) سری به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز افشاری و گوشه عراق (صبا) می‌زند و سپس به سه‌گاه برمی‌گردد. ربنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام به یاد پدر ضبط کرده، منتشر شده است. در این اثر به خوبی می‌توان تاثیرات شیخ نصرالدین طوبار و شیخ طه الفشنی را مشاهده کرد. این اجرا تقریبا فاقد تحریر است و به جز چند نت، تماما به وسیله غلت و ویبراسیون اجرا شده است. ربنای شجریان از ابتدا، روی نت‌های سی بمل و سپس دو اوج می‌گیرد (روی خط حامل کلید سل) و در حوالی این نت‌ها گردش دارد و تا نت می‌بمل به بالاترین نت خود می‌رسد. راغب مصطفی غلوش، قاری نامدار مصری، در سفری به ایران ربنای شجریان را می‌شنود و از این کار یک نسخه می‌خواهد تا امتحان کند که آیا می‌تواند آن را بخواند یا نه. شجریان خود در این باره می‌گوید: بعد از دو سال دوستم او را مجددا می‌بیند و این قاری به او می‌گوید کار من نیست‌ چرا که خواندن اوجی که در خواندن ربنا هست کار هر خواننده‌ای نیست. پس از دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران، محمدرضا شجریان در نامه‌ای به عزت‌الله ضرغامی از وی خواست از پخش آثار او در صدا و سیما خودداری کند. دعای ربنا با سفره افطار ایرانیان در ماه رمضان عجین شده است. بنابراین‌ شجریان هم پس از شکایت از صدا و سیما، به صورت خاص اجازه پخش ربنا و ادعیه (مثنوی افشاری) را به صدا و سیما داد ولی اعلام کرد تا زمانی که وارونه نمایاندن واقعیت‌ها در صداوسیما صورت می‌پذیرد، به پخش سایر آثارش از شبکه‌های مختلف آن رضایت نخواهد داد. محمد حسین صوفی، معاون صدای صدا و سیمای ایران، در واکنش به این موضوع اعلام کرد که رادیو حتی در ماه رمضان هم ربنا و ادعیه محمدرضا شجریان را پخش نمی‌کند. در تابستان ۱۳۸۹ و همزمان با آغاز ماه رمضان، سازمان صدا و سیما پخش دعای ربنا با صدای محمدرضا شجریان را به طور کامل در تمام شبکه‌ها ممنوع کرد. این سازمان اعلام کرد که حتی از پخش آگهی‌های بازرگانی که معمولا در ماه رمضان با نوای اذان یا دعا همراه است در صورتی که صدای ربنا زیر صدای آگهی قرار گرفته باشد، ممانعت می‌کند. اما حالا پس از گذشت تقریبا پنج سال مدیر شبکه یک سیما گفت: با توجه به صحبت‌های انجام شده، ماه رمضان امسال صدای ربنای استاد شجریان هنگام افطار از تلویزیون پخش می‌شود. سیدفضل‌الله شریعت پناهی با اشاره به پخش صدای استاد «محمدرضا شجریان» از تلویزیون در ماه رمضان گفت: هفته گذشته، در جلسه مدیران سیما با ریاست آقای علی اصغر پورمحمدی صحبت‌هایی انجام شد مبنی بر اینکه که ماه رمضان امسال ربنای استاد شجریان از تلویزیون پخش شود. شریعت‌پناهی ادامه داد: در آن جلسه؛ تصمیمی مبنی بر اینکه همه شبکه‌ها ربنا را پخش کنند یا یک یا چند شبکه خاص، گرفته نشده بود. وی با اشاره به تغییر معاون سیما و جایگزینی مرتضی میرباقری به جای علی اصغر پورمحمدی، گفت: باید منتظر ماند و دید که نظر معاون جدید سیما چیست؛ اما باتوجه به رابطه نزدیک آقای پورمحمدی و میرباقری؛ به نظر می‌رسد تصمیم آقای میرباقری نیز بر پخش ربنای استاد شجریان از تلویزیون باشد. مدیر شبکه یک با بیان اینکه باید منتظر تصمیم قطعی معاون جدید سیما ماند، گفت: فکر می‌کنم امسال صدای استاد شجریان پخش ‌شود. شریعت پناهی همچنین با اشاره به برنامه‌های رمضانی شبکه یک گفت: شبکه یک در دوره ریاست آقای سرافراز بر صداوسیما، برنامه‌ریزی ویژه‌برنامه‌های ماه رمضان را برای تولیدی‌ها و پخش زنده انجام داده بود اما با حضور آقای عسگری به عنوان رییس جدید، ایشان ماموریت‌های جدیدی مثل ویژه برنامه‌های افطار به ما داد. او یادآور شد: 50 درصد برنامه‌های ویژه رمضان شبکه یک تغییر کرده است و ما مترصد برگزاری جلسه‌ای با حضور آقای میرباقری، معاون جدید سیما هستیم تا برنامه‌های قطعی اعلام شود. حالا باید تا ماه رمضان منتظر ماند و دید که این وعده عملی خواهد شد یا نه!