آب شور خلیج‌فارس منبع آب شرب عرب‌ها

کشورهایی که مصرف سرانه آب تجدیدپذیر (شرب) آنها کمتر از 1000 مترمکعب در سال باشد، از سوی سازمان ملل، کشورهای «مواجه با کمبود آب» توصیف می‌شوند. ممالکی که دچار «کم‌آبی مطلق» هستند یا به «بحران جدی» گرفتارند، قطعا سرانه مصرف آب شرب‌شان باید کمتر از 500 مترمکعب در سال باشد. اما ایران که سرانه مصرف آب آشامیدنی‌اش از 5 هزار مترمکعب (در سال 1340) بر اثر افزایش جمعیت به 1300 مترمکعب (برخی 1700 مترمکعب گفته‌اند) فعلی رسیده است، طبیعتا نه در زمره کشورهای دچار «کم‌آبی مطلق» به‌شمار می‌آید و نه در «بحران جدی» به‌سر می‌برد. اما مغرور نشوید و عجله نکنید! چنانچه وضع تامین و مصرف آب به همین منوال پیش رود، آن روز هم فرا می‌رسد! وزارت نیرویی‌ها نگران نباشند. امروز به اوضاع آبی کشورمان کاری نداریم بلکه سری زده‌ایم به یک برج مراقبت در اروندرود و از آنجا آن‌سوی خلیج‌فارس را رصد کرده‌ایم. اینکه پهلوان‌پنبه‌های عرب برای تامین آب شرب خود قبلا چه کرده‌اند و حالا چه می‌کنند؟ براساس یک گزارش موثق در سال 2050 جمعیت جهان به 9 میلیارد نفر می‌رسد که عمدتا شهرها را برای زندگی برمی‌گزینند. بر همین اساس کشورهای دچار بحران آب که در آغاز قرن 21، معادل هشت درصد جمعیت جهان بودند (500 میلیون نفر) تا سال 2050 به 45 درصد یعنی به چهار میلیارد نفر افزایش می‌یابند. در حال حاضر 50 کشور در سراسر جهان به آب و واردات این مایه حیات محتاج‌اند. در این میان اوضاع کشورهای خاورمیانه هم تا حدودی وخیم گزارش می‌شود. در این منطقه در کشورهای مستقر در حاشیه خلیج‌فارس بحران و کمبود منابع آب به عنوان یک چالش جدی مطرح است از هشت کشور حاشیه خلیج‌فارس، وضعیت دو کشور ایران و عراق در حال حاضر از نظر منابع آبی، نسبتا بهتر از بقیه گزارش می‌شود. همین گزارش می‌گوید این کشورها از نظر منابع آب به ویژه منابع آب شرب و شیرین از وضعیت مناسب و مطلوبی برخوردار نیستند و به‌طور یقین به سوی یک بحران کم‌آبی جدی در حرکتند. اغلب این کشورها برای تامین آب شرب راه و روش شیرین‌سازی آب شور دریا (خلیج‌فارس) را برگزیده‌اند؛ راهی که هم به انرژی بالا و هم به تکنولوژی پیشرفته و البته هزینه‌های هنگفت نیازمند است. یک گزارش مشابه حاکی است 70 درصد واحدهای شیرین‌‌سازی آب در منطقه خاورمیانه قرار دارد که بیش از نیمی از این رقم در چند کشور عربی حاشیه خلیج‌فارس راه‌اندازی شده است. در سال 2012 میلادی، 199 واحد آب‌شیرین‌کن در خاورمیانه و 38 پروژه در حال ساخت در این منطقه وجود داشت. کل ظرفیت شیرین‌سازی آب دریا در منطقه یادشده، سالانه پنج هزار میلیون مترمکعب در روز است. به عبارت دیگر 45 درصد تولید آب شیرین از دریا در این منطقه انجام می‌شود و سهم عرب‌های خلیج‌فارس در تاریخ فوق چنین بود: 35 درصد امارات متحده عربی، 33 درصد عربستان، 14 درصد کویت، هشت درصد قطر، پنج درصد بحرین و چهار درصد عمان. عربستان دارنده بزرگ‌ترین آب‌شیرین‌کن جهان کویری بودن، کمی بارش باران و برف، محرومیت از رودخانه‌های پرآب و جاری، گرمای شدید هوا در بیشتر فصول سال و... موجب سرمایه‌گذاری هنگفت عربستان سعودی در پروژه‌های آبی به ویژه راه‌اندازی تاسیسات آب‌شیرین‌کن شده است. به این ترتیب بود که بزرگ‌ترین پروژه و ایستگاه آب شیرین‌کن جهان در شهر «راس الخیر» در ساحل خلیج‌فارس به وجود آمد. در عربستان بیش از 30 کارخانه نمک‌زدایی از آب، 7/15 میلیون گالن (کمتر از چهار لیتر) آب در روز تولید می‌کنند یعنی حدود 70 درصد نیازهای آبی (شرب) خود را که اغلب به مناطق شهری اختصاص دارد از همین مسیر تولید می‌کند، اما باز هم با کسری منابع آب مواجه است. به نظر برخی کارشناسان، منابع آبی و زیرزمینی این کشور تا چند سال آینده به پایان می‌رسد و به همین دلیل از مدت‌ها قبل، حکام این کشور، تاسیسات عظیمی را برای شیرین‌سازی آب شور دریا ایجاد کردند. گفته می‌شود در حال حاضر عربستان سعودی در تولید آب شیرین، مقام دوم جهان را بعد از آمریکا دارد و مکان سوم به امارات متحده عربی تعلق دارد. براساس این گزارش، عربستان در سال 1969 دارای پنج میلیون نفر جمعیت بود، اما در سال 2014 این رقم از مرز 30 میلیون نفر گذشت، ولی حدود یک‌سوم این جمعیت (10 میلیون نفر) خارجی هستند. بخشی از این خارجی‌های فعال را در اقتصاد عربستان اعضا و نمایندگان کشورهای صنعتی و اروپایی در قالب شرکت‌های نفتی، تجاری و صنعتی و... تشکیل می‌دهند. گفته می‌شود 120 شرکت بزرگ نفتی، صنعتی، تجاری و خدماتی آمریکایی با تمام اعوان و انصارشان جهت مشارکت در طرح‌های سودآور میخ‌شان را در این سرزمین کوبیده‌اند! دوسوم سعودی‌ها در دولت و 80 درصد بخش‌خصوصی در دست خارجی‌ها! بنا بر گزارش‌ها، مسایل اقتصادی می‌تواند مردم آرام عربستان را تحریک به اعتراض کند. در این کشور حساسیت مردم به مسایل معیشتی و اقتصادی بسیار بیشتر از مسایل سیاسی است و از سوی دیگر کم‌آبی و بحران آب، پاشنه آشیل اقتصاد عربستان به شمار می‌رود و یکی از موارد و نقاط ضعف و ضربه‌پذیر این کشور، دقیقا همین مشکلات است.براساس این گزارش، دوسوم سعودی‌ها در بخش دولت شاغلند اما 80 درصد بخش‌خصوصی این کشور را خارجی‌ها اشغال کرده‌اند به طوری که جوانان و جویندگان کار در عربستان قادر به رقابت با این بیگانگان نیستند. مدل اقتصادی عربستان (اگر بتوان به این روش نام «مدل» داد!) که صادرات نفت است و توزیع پول حاصل از آن در بین اکثریت شاغلان که در بخش دولتی متمرکزند، دیگر کارایی گذشته را ندارد و این نکته را برخی مقامات جدید این کشور دریافته‌‌اند. گویا محمدبن سلمان (ولیعهد و وزیر دفاع عربستان) قرار است با اجرای طرحی بلندپروازانه که معلوم نیست تا چه میزان شدنی و عملی باشد، عربستان را از اعتیاد و وابستگی به نفت برهاند! آیا می‌تواند؟ اگرچه پدیده‌های کاهش قیمت نفت، افزایش مخارج نظامی، تجاوز به یمن، حمایت از شورشیان در سوریه و عراق، کسری بودجه و... بار و هزینه‌های سنگینی بر شانه‌های لرزان حکام این کشور گذاشته است اما مشکل اصلی عربستان سعودی، موارد یادشده نیست بلکه بیکاری گسترده جوانان این کشور و موضوع وابستگی شدید به تولید و صادرات نفت است که عاقبتی جز فروپاشی در درازمدت ندارد و البته بحران آب نیز یکی دیگر از مشکلات و پاشنه‌آشیل‌های اقتصاد متزلزل و تاریک عربستان به شمار می‌رود. اگرچه نظام و کلاس حکومتی و دیپلماسی این کشور نزد عقلا و روشنفکران جهان از درجه اعتبار ساقط است، اما برخی اقدامات اخیر در زمینه انرژی در این کشور، نشان از تلاش‌های باقی‌مانده افرادی است که هنوز در این کشور پرحرارت و مشقت، امید نجات دارند. روی‌آوری عربستان به استفاده از انرژی خورشیدی در تاسیسات آب‌شیرین‌کن، شاید یکی از بهترین پروژه‌هایی باشد که از سوی نوابغ عربستان! به مرحله اجرا درآمده است تا با ظرفیت 300 هزار مترمکعب، آب شرب یکصد هزار نفر را تامین کند. گفته می‌شود، در این روش 40 درصد هزینه تولید نسبت به نیروگاه‌های دیگر و میزان وابستگی به منابع سوختی نفت و گاز کاهش می‌یابد. به گفته ابراهیم آل آصف، وزیر امور مالی پادشاهی عربستان، تصفیه آب شیرین، از راهبردهای عربستان برای عرضه آب آشامیدنی به مردم این کشور است و این کشور در حال تبدیل شدن به مرکز اصلی عرضه انرژی خورشیدی در دنیاست.البته نمی‌توان منکر شد که عربستان به دلیل داشتن تابش نور فراوان آفتاب در سراسر سال موقعیت بسیار مناسبی برای توسعه انرژی خورشیدی دارد. چالش عراق با همسایگان براساس گزارش‌ها، اوضاع آب در کشورهای عراق و سوریه مثل سایر امور وخیم است. عراق نیز برای رفع مشکل خود به شیرین‌سازی آب دریا روی آورده اما نه مستقیما از آب دریا که از دهانه رود فرات. گفته می‌شود این کشور فلاکت‌زده، یک واحد شیرین‌سازی نیز در جنوب این کشور در سواحل خلیج‌فارس تاسیس خواهد کرد. از وقتی سد 85 کیلومتری فرات به دست نیروهای داعش افتاده، اوضاع آبی عراق بدتر شده اما هنوز هم نسبت به برخی کشورهای عرب خلیج‌فارس از موقعیت بهتری در این زمینه برخوردار است. در حال حاضر کشورهای عراق، سوریه و ترکیه در خصوص آب رودخانه‌های دجله و فرات اختلاف شدید دارند. ترکیه مجموعه‌ای از پروژه‌های سدسازی به نام گپ (GAP) را روی رودخانه‌های دجله و فرات اجرا کرد تا برای آبیاری و کشاورزی و تولید برق مورد استفاده قرار دهد و بر معضلات بی‌شمار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جنوب شرقی این کشور فائق شود. این طرح با موفقیت نسبی همراه بود و به این ترتیب مشکلات فراوانی برای عراق و سوریه فراهم شد. امارات متحده عربی موفق در بحران امارات متحده عربی اساسا با مشکل عظیم تبخیر و ذخایر آب‌ روبه‌رو است. در شرایط کنونی حتی باوجود واحدهای عظیم آب‌شیرین‌کن در این کشور هنوز هم باید مصرف آب خود را قبل از دو برابر شدن مصرف انرژی در سال 2020 کاهش دهد. براساس یک گزارش دیگر امارات یکی از 10 کشور برتر در زمینه تامین آب در دهکده جهان شناخته شده و سرانه مصرف آب در این کشور 550 لیتر است که دوبرابر میانگین مصرف روزانه بین‌المللی است. بیشترین میزان مصرف آب در این کشور مربوط به آبیاری مزارع، فضای سبز و باغچه‌ها می‌شود که طی آن به میزان بسیار زیادی آب هدر می‌رود. براساس این گزارش هنگام آبیاری به صورت سیستم‌های آبپاش در این کشور 60 درصد از آب قبل از رسیدن به ریشه گیاهان تبخیر می‌شود. این معضل خسارت‌بار برخی مسوولان را بر آن داشته تا چاره‌ای بیندیشند لذا سیستم آبیاری قطره‌ای و تحت فشار به عنوان کارآمدترین راهکار برای کاهش هدر رفتن آب تشخیص داده شده است. رکوردشکنی کویت! شدت تبخیر آب در این کشور 18 هزار کیلومتر مربعی و حدود چهار میلیون نفری که در گوشه غربی خلیج فارس دیده می‌شود، به قدری زیاد است که این کشور را با معضلات بسیار دشواری روبه‌رو کرده است. در این کشور بسیار خشک، هیچ رودخانه یا دریاچه‌ای وجود ندارد تا آبی پایدار در خود ذخیره کند. برخی منابع می‌گویند باوجود وضعیت وخیم، کویت توانسته آب موردنیاز خود را برای توسعه و رشد صنعتی و جمعیتی تامین کند. این کار مهم با راهبرد شیرین‌سازی آب دریا حاصل شده است.بنا بر این گزارش 92 درصد آب شرب خانگی و صنعتی و 60 درصد از کل آب موردنیاز کویت با واحدهای آب‌شیرین‌کن تامین می‌شود. این کشور با همان معضلات روبه‌رو بود که شهرهای ساحلی ایران در خلیج فارس و دریای عمان همچون بندرعباس، خرمشهر، آبادان، بوشهر و چابهار به آن گرفتارند. براساس یک گزارش دیگر، کویت اولین کشور واردکننده آب آشامیدنی در حوزه ژئوپلتیکی است. براساس آمار یونسکو کم‌آب‌ترین کشور دنیا در دهه‌های آینده کویت خواهد بود. سرانه مصرفی آب این کشور به ازای هر نفر در سال 11 مترمکعب تخمین زده می‌شود. و بالاخره این سرزمین کوچک که به کم‌آبی مطلق دچار است، گویا خواهان خرید آب شرب از ایران است. شیرین‌کن‌ها در دریای عمان از نظر منابع آب تجدیدپذیر، کشور عمان وضعیت بهتری نسبت به کشورهای امارات، عربستان، کویت، بحرین و قطر و یمن دارد. با این وجود منابع آب عمان قادر نیست همه تقاضای آبی این کشور را تامین کند. از این رو به منابع غیرمرسوم گرایش پیدا کرده است. این منابع غیرمرسوم در عمان عبارت است از شیرین‌سازی آب دریا و پساب‌های فاضلاب شهری که 16 درصد از کل آب موجود عمان را شامل می‌شود.بنا بر این گزارش ظرفیت شیرین‌سازی این کشور از صفر مترمکعب در سال 1960 به بیش از 8/1 میلیون مترمکعب در روز در سال 2012 رسید. عمان در حال حاضر 90 درصد آب شرب موردنیاز خود را با سیستم‌های آب‌شیرین‌کن در دریای عمان تامین می‌کند و طی این سال‌ها به طور متوسط سالانه 13 درصد بر ظرفیت آب شیرین‌کن‌ها افزوده است. در واقع مسوولان عمان دریافتند که تامین آب از مهم‌ترین زیرساخت‌های لازم برای توسعه و پیشرفت است و به این ترتیب لازم است از مزیت سواحل طولانی با دریای عمان بهره‌برداری کنند و اکنون مشکل جدی خود را با عملیات نمک‌زدایی و شیرین‌سازی آب دریا حل کرده‌اند. و بالاخره در پایان این گزارش نباید فراموش کنیم که ایران در زمینه توسعه اقتصادی دریای جنوب کشور در محور چابهار و خرمشهر سهل‌انگاری کرده و از قافله عقب مانده است. مردم مناطق جنوب کشورمان برای تامین بخش مهمی از آب شرب‌شان نیازمند احداث تاسیسات آب‌شیرین‌کن به ویژه در سواحل دریای عمان هستند. aghaloonaghiheyran@gmail.com