تخریب فردا با سوء استفاده از منابع امروز

آیدین پورخامنه- افزایش جمعیت انسان‌‌ها، رشد تکنولوژیک و بالا رفتن سطح رفاه نسبی باعث برداشت بیش از حد تولید منابع طبیعی شده است. برداشت بی‌رویه از منابع موجب تغییر در تمام بخش‌های اکوسیستم می‌شود تا جایی که دیگر کمتر می‌توان جنگلی بکر به‌عنوان ذخیره ژنتیکی برای انجام مطالعات علمی پیدا کرد. در طول تاریخ و به تدریج بر اثر آتش‌سوزی‌های عمدی، بروز جنگ‌های متعدد، تامین سوخت و مصالح ساختمانی و وابستگی مردم به منابع جنگل، حیات طبیعی جنگل‌های ایران محدود شد و این فشارها موجب شد تا پایداری آنها به مخاطره بیفتد. با وجود منافع بسیار جنگل‌ها، فقط حدود 13 درصد نواحی جنگلی جهان تحت مدیریت است و فقط 20 درصد جنگل‌های جهان در غالب ذخایر جنگلی محافظت می‌شود. مساحت جنگل‌های ایران نیز حدود 12 میلیون هکتار، معادل 3/7 درصد مساحت کشور است که در گذشته نه‌چندان دور مساحت جنگل‌های ایران به 18 میلیون هکتار می‌رسید. نمی‌توان بدون آسیب به محیط‌زیست، معدن‌کاوی کرد یکی از آسیب‌های مهمی که به جنگل‌های ایران و محیط‌زیست وارد می‌شود، بهره‌برداری از معادن داخل جنگل‌ها آن هم به صورت بی‌ضابطه و بدون توجه به موارد زیست محیطی است. در واقع بهره‌برداری از معادن داخل جنگل‌ها یکی از تهدیدها بر روند طبیعی اکوسیستم آنهاست. قانون‌ حفاظت‌ و بهره‌برداری‌ از جنگل‌ها و مراتع‌ با اصلاحاتی که در آن لحاظ شده بود از سال 1346 برداشت از معادن داخل جنگل را زیرنظر داشت. این قانون در مجلس نهم مورد اصلاح و بررسی مجدد قرار گرفت. علی علیلو، نماینده مجلس نهم، عضو کمیسیون صنایع و معادن درباره تغییرات صورت گرفته در این قانون به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «در سال آخر دوره نهم مجلس، تصویب، لغو و کارهای اینچنینی در ارتباط با قانون بهره‌برداری از معادن داخل جنگل‌ها صورت گرفت که در آخر به عنوان طرح خاک و زمین عنوان شد. بیشتر تمرکز در این طرح برای هماهنگی محیط‌زیست و معادن بود. محیط‌زیستی‌ها می‌گفتند وقتی معادن شروع به کار می‌کنند باعث تخریب زیستگاه می‌شوند، معدنی‌ها می‌گفتند اگر بخواهیم از اقتصاد نفتی جدا شویم، یکی از منابع درآمد کشور که نمی‌توان آن را نادیده گرفت، معادن است. ساز‌وکار آن به‌عنوان قانون در کمیسیون صنایع و معادن دیده شد. کارشناسان محیط‌زیست صحبت و از دیدگاه خود دفاع کردند در نتیجه در قانون تبصره‌هایی نوشته شد. در نهایت در قانون حفظ آب و خاک تغییراتی ایجاد شد که برای حفظ نظر محیط‌زیستی‌ها و معدنی‌ها بسیار موثر بود. در هر صورت باید بتوان از معادن کشور استفاده و نظم محیط‌زیست را هم حفظ کرد. چگونگی هماهنگی بین دو نهاد در این قانون به خوبی پیش‌بینی شده است و اگر بخش خصوصی و دولتی‌ها بخواهند به این قانون عمل کنند، نظر هر دو طرف تامین خواهد شد.» نمی‌توان گفت فعالیت معدن در جنگل‌ها به محیط‌زیست اصلا آسیب نمی‌رساند علیلو تاکید می‌کند: «نمی‌توان گفت که ما می‌خواهیم کار معدنی انجام دهیم ولی ذره‌ای هم به محیط‌زیست آسیب وارد نکنیم این ممکن نیست. زمانی بود که به معدنچی‌ها اجازه هر نوع تخریب محیط‌زیست داده می‌شد. در حال حاضر می‌گوییم برای ایجاد معادن زیرزمینی حق ندارید سطح زمین را تخریب کنید. فقط یک دهانه باز کنید. حال ممکن است برای ساخت دهانه 10 تا 20 درخت هم از بین رود اما تخریب در حد یک دهانه است. بعد می‌توانند وارد اعماق زمین شده و در معدن کار کنند. تمام پیش‌بینی‌ها برای کم کردن آسیب به محیط‌زیست اطراف معدن باید صورت گیرد. این موارد در آن قانون در نظر گرفته شد و روی آن مباحث زیادی صورت گرفت.» در طبیعت «وحدت زیست» برقرار است، وحدت زیست به زبان ساده یعنی غیرممکن است بتوان فقط یک کار را انجام داد، هر چیزی بر همه چیز اثر دارد. آشفتگی یا تغییر بخشی از سیستم، اغلب موجب آثار درجه دوم و سوم بر خود آن سیستم و سیستم‌های مجاورش می‌شود. زمین و اکوسیستم‌های اطراف آن موجودیت‌های پیشرفته‌ای هستند که در آنها هر عملی ممکن است آثار متعددی به بار آورد. حیات در سطوح بسیار متفاوت با محیط خود همکنشی می‌کند. یک جنگل چند صد کیلومترمربعی با حجم وسیعی از آب، هوا و خاک کنش متقابل می‌کند. تمام اقیانوس‌ها، قسمت پایین هواسپهر و تمام سطح و نزدیک به سطح پوسته جامد زمین به عنوان یک کل، نیز تحت‌تاثیر حیات است. تاملاتی درباره حفاظت موثر ژنتیکی جنگل براساس دو اصل اساسی شکل گرفته است: 1) هیچ چیز در طبیعت ایستا نیست. 2) جنگل‌ها و منابع ژنتیکی موجود در آنها اگر به درستی مدیریت شوند، تجدید شونده‌اند. حتی کویر باید بتواند سیستم خود را حفظ کند علیلو درباره انواع معادنی که در جنگل‌های ایران مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، اظهار می‌کند: «الان معدن زغال‌سنگ، سنگ‌آهن و مواد معدنی گرانقیمت دیگر در مناطق جنگلی هست. با توجه به اقتصاد مقاومتی باید از معادن بهره‌برداری کنیم. این بهره‌برداری‌ها باید در چرخه تولید قرار گرفته و فرآوری شود زیرا به اقتصاد کشور کمک خواهد کرد. در قانون قبلی بعضی پیش‌بینی‌ها لحاظ نشده بود که موجب اعتراض محیط‌‌‌‌‌‌زیستی‌ها شد. دو طرف به جلسات مکرر دعوت شدند تا این اصلاحیه در آن قانون انجام شد. امیدواریم ارزش‌های محیط‌زیستی به خوبی حفظ شود تا بتوان از معادن که نعمت‌های بزرگ الهی هستند، بهره‌برداری کرد. ما دوست داریم حتی کویر بتواند سیستم خود را حفظ کند و نمی‌خواهیم در آن تغییری ایجاد کنیم. با توجه به تدابیری که صورت گرفته، ضرورت کشور است و باید اجازه دهند هر کدام از نهادها کار خودرا انجام دهند. برای این بهترین راه با کمترین تخریب در قانون در نظر گرفته شده است.» این نماینده مجلس نهم درباره روش‌های کم‌کردن آثار تخریبی بهره‌برداری از معادن جنگل‌ها می‌گوید: «قرار شد در بخش تخریب، کارشناسان معادن و محیط‌زیست با هم همکاری کنند تا تخریب کمتری در محل صورت گیرد. اگر بخش خصوصی پروژه را بر عهده دارد، موظف است به ازای هر درختی که در جنگل از بین می‌رود، معادل آن و بیشتر درخت بکارد و محیط‌زیست را تقویت کند. یعنی برای از بین بردن یک درخت هزینه کاشت یک یا دو درخت را در جای دیگر بپردازد. هرگونه تخریب توسط کارشناس بررسی شود، در موارد غیرضروری، آسیب عمدی یا وقوع سهل‌انگاری جدی، مسوولان جریمه می‌شوند. یعنی تا این حد سفت و سخت از محیط‌زیست حمایت کردیم اما اعتقاد داریم نباید مانع کار و بهره‌برداری در معادن نشویم.» این در حالی است که به صورت طبیعی و طبق نظریه‌های علمی، تمام روش‌های کان‌کنی در سطح زمین، لایه‌های زیرین و سفره‌های آب زیرزمینی، اختلال به وجود می‌آورد. مرحله اکتشاف و پیش از توسعه، دارای پیامدهای کوتاه مدت است. این روند موجب اختلالات سطحی ناشی از احداث جاده دسترسی، ایجاد سوراخ‌های حفاری، چاله‌های اکتشافی و آماده‌سازی محل، آلودگی گرد‌وغبار ناشی از ترافیک جاده‌ها، حفاری و پاک‌سازی محل، آلودگی صدا و هوای ناشی از عملیات که با تجهیزات دیزلی انجام می‌شود، آلودگی در خاک، پوشش گیاهی، رودخانه‌ها، زهکش‌ها، تالاب‌ها، منابع فرهنگی، تاریخی و سفره‌های آب زیرزمینی و تعارض با سایر کاربری‌های زمین می‌شود. پس فقط کاشت درخت به منظور حفظ جنگل کافی نیست، بیرون از اکوسیستمی که در یک درخت جنگل (درخت سبز و خشکه‌دار) برقرار است، آیا کاشت نهال می‌تواند مثلا ضرر قطع درخت 100 ساله را جبران کند؟ علاوه بر کاشت درخت، برای بازسازی و پایش ضروی است زمین‌های سطحی (زهکش‌ها و ثبات شیب‌ها) احیا شود، کیفیت آب زیرزمینی و سطحی و میزان رادون منتشر شده در معادن زیرزمینی بهبود یابد و حرکت زمین (مخصوصا در گسل‌ها، شکستگی‌های عمده و زون‌هایی که در آنها زمین نشست کرده است) و کیفیت هوا در دریچه‌های تهویه، مورد توجه قرار گیرد. حیات‌وحش را می‌توان منتقل کرد، درخت را نه! علیلو با اشاره به جابه‌جایی حیات‌وحش منطقه در صورت لزوم و اعمال جریمه در صورت صدمه به آنها بیان می‌کند: «در قانون و مواردی که در آن مورد تاکید قرار گرفته است، تمرکز روی حفره است که برای معدن باز می‌شود. برای ساخت این دهانه چه بخواهیم و چه نخواهیم، تخریب صورت می‌گیرد. حیات‌وحش در مساحت وسیع قلمرو خود، متحرک و قابل جابه‌جایی است. اگر بخواهیم آسیبی به حیات‌وحش منطقه وارد نشود، آنها را به سمت منطقه امن سوق می‌دهیم. لازم به ذکر است که اگر حتی یک موجود از حیات‌وحش آسیب ببیند، افراد خاطی جریمه خواهند شد اما برای جلوگیری بر آسیب به درخت، نمی‌توان آن را جابه‌جا یا به هزار متر آن طرف‌تر منتقل کرد پس درختان تخریب خواهند شد.» دنیای مدرن با رشد و توسعه تکنولوژی این مشکل را حل کرده است. تجهیزات مخصوص کندن و حمل درخت زنده، می‌تواند درختان را بدون آسیب جدی به ریشه و دیگر اجزای آن به همراه خاک اطراف ریشه از جا کنده و در جای دیگری بکارد. یک شرکت حفاظت از محیط‌زیست در ملبورن استرالیا، برای حفظ محیط‌زیست به جای بریدن درختان در محل اجرای پروژه‌های عمرانی به انتقال آنها به محل دیگر اقدام می‌کند. البته این فقط درخت را از آسیب حفظ می‌کند، تغییر و شوک وارده به اکوسیستم با احیا و بازسازی طولانی‌مدت قابل ترمیم است. سرزمین‌های لخت، تاکید بر ضرورت احیاست استخراج معدن در نیوکالدونیا تا مدت‌های طولانی این سرزمین را «زشت» کرد بدون آنکه واکنش چندانی در میان ساکنان آنجا ایجاد کند. نیوکالدو اکنون صاحب قانون اساسی جدیدی (مصوب 5 می 1998) است که برقراری مقررات جدید را برای معدن‌کاوی ممکن می‌کند. ترمیم محل‌های استخراج، احتمالا اجباری خواهد شد. دراین برنامه‌های تجدیدپذیری پوشش گیاهی بین امکانات بودجه‌ای محدود با حداقل احیای محیط‌زیست و تیمار اراضی وسیع، به توازنی دست یافت. برنامه ترمیم با درنظر گرفتن انواع گونه‌ها در محیط‌زیست نخستین و حفاظت از گونه‌های کمیاب موجود در اطراف معادن آغاز شده است. با توجه به تنوع زندگی گیاهی در زمین‌های مورد استخراج به طوری که محیط‌زیست بتواند خود را به صورتی طبیعی (از نظر تنوع زیستی) ترمیم کند و حیات‌وحش منطقه اعم از گیاهی یا جانوری به شکلی روز افزون رو به بهبود بگذارد. معدن‌کاوی به اشکال مختلف صورت می‌گیرد، دونوع از پرکاربردترین ‌آنها نواری و زیرزمینی است. آثار معادن نواری بزرگ از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر، بسته به پستی و بلندی، اقلیم و اقدامات بازسازی تفاوت می‌کند. به‌عنوان مثال در نواحی پرباران غرب آمریکا خارج کردن آب‌های اسیدی از مقرهای معادن یک مشکل جدی است. همچنین در مناطق خشک مشکلات آبی مرتبط با معدن‌کاوی به اندازه مناطق مرطوب جدی نیست اما ممکن است زمین در مقابل فعالیت‌های وابسته به معدن از قبیل اکتشاف و احداث جاده حساس‌تر باشد. خطرات معدن‌کاوی در دل جنگل‌ها معدن‌کاوی زیرزمینی حرفه خطرناکی است. همواره خطر ریزش، انفجار و آتش‌سوزی مطرح است، خطر بیماری‌های تنفسی وجود دارد. از سویی دیگر ممکن است نشت زمین در سقف معدن صورت گیرد. نشت عمودی هنگامی رخ می‌دهد که زمین‌های بالای تونل‌های معدن فروریزد و درنتیجه یک دهانه قیف مانند در سطح به وجود می‌آید که ایجادش نیز ممکن است بسیار سریع باشد. آتش‌سوزی معادن زیرزمینی ممکن است به‌طور طبیعی یا عمدی پیش آید. آتش سبب فوران دود و بخارهای زیان‌آور می‌شود و افراد را در معرض انواع بیماری‌های تنفسی قرار می‌دهد. بررسی دقیق میدانی، قبل از انجام پروژه باید توجه داشت پیش از بهره‌برداری از معادن داخل جنگل‌ها نکات مهمی را در نظر گرفت که باز هم هزینه‌ها و آسیب‌های خود را دارد. اقدامات اصلاحی برای کم کردن آثار تخریبی کان کنی و عمل‌‌آوری مواد معدنی در هر مرحله باید انجام گیرد. قبل از اینکه منطقه زیست محیطی و جنگل، تحت‌تاثیر پروژه و مورد تخریب قرار گیرد باید در مورد منابع فرهنگی، فون و فلور، خاک، کیفیت و کمیت آب کاربری زمین و پستی و بلندی منطقه، بررسی‌های میدانی دقیق شود. برای کم کردن تخریب‌های صورت‌گرفته در آب‌های سطحی در اثر فرسایش خاک، مواد زائد انباشته شده و... باید روان‌آب‌ها و هرزآب‌ها کنترل و پوشش گیاهی تخریب‌یافته بازسازی شود. لازم است اختلالات در تالاب‌ها و زیستگاه‌های مهم با بازسازی پوشش گیاهی اصلاح شود تا کاهش کمتری در تولید مثل حیات وحش صورت گیرد. برای کم کردن مرگ و میر حیات‌وحش بر اثر بروز اختلالات در سطح زمین و ترافیک باید جاده‌های زیرگذر احداث و به رانندگان آموزش داده شود. به منظور کاهش مرگ‌ومیر پرندگان و حیوانات در مناطق پسماند، برکه‌ها و حوضچه‌های شست‌وشو باید سطح مناطق باطله به حداقل رسانده شود و اگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، بلافاصله بسته و تعطیل شوند. برای کم کردن آلودگی مناطق سطحی به مواد معدنی و سمی نیز باید آنها را شناسایی و جداسازی کرد. برای کم کردن تضادها با فرهنگ محلی، آداب و رسوم و سنن زندگی محلی باید تمام نیرو‌های انسانی از حساسیت فرهنگی جوامع محلی آگاه شوند. آثار تخریبی به این موارد محدود نیست، پیامدهای آن شامل تقلیل ذخایر آب محلی، کاهش کیفیت هوا، تعارض در کاربری زمین، اختلالات و ناهنجاری‌های بصری، آلودگی صوتی، فرونشینی و نشست خاک و... می‌شود که لازم است برای هر کدام اقدامات اصلاحی مناسبی انجام شود تا از بار تخریبی معدن‌کاوی در جنگل کاسته شود.