در تعاریف عامیانه بازیافت به آماده‌سازی مواد برای بهره وری دوباره گفته می‌شود.
عارفه مشایخی در تعریفی دیگر می‌توان گفت بازیافت عبارت است از فرآیند پردازش مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه به منظور جلوگیری از هدر رفتن مواد سودمند بالقوه (ذخیره‌ای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آب‌ها حاصل از تدفین زباله‌ها در خاک به وسیله کاهش مقدار معمول زباله‌ها و کم کردن نشر گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با تولید خالص. بازیافت یک مولفه کلیدی در مدیریت مدرن کاهش مواد زائد محسوب می‌شود که شامل سلسله مراتب کم کردن، دوباره مصرف کردن و بازیابی است.
هدف از بازیافت محصولات پلاستیکی تبدیل زباله‌ها و ضایعات پلاستیک به محصولات باز تولید شده و کاربردی است.
به این معنا که طی فرآیندی ضایعات مواد پلاستیکی به محصولاتی تبدیل می‌شوند که بعضا با حالت و شکل اولیه خود متفاوتند. از مهم‌ترین اهداف این عملکرد کاهش میزان آلودگی، حفظ انرژی، جلوگیری از ورود زباله‌ها به اقیانوس‌ها و تولید مواد با ارزش افزوده- هر‌چند کم - به جای دورریز کردن محصولات پلاستیکی است. این در حالی است که به عقیده بسیاری از تحلیلگران محیط زیست بازیافت یکی از کارآمدترین گزینه‌های مدیریت زباله است.
نیاز به بازیافت پلاستیک
پلاستیک‌ها موادی با دوام، سبک و ارزان هستند که می‌توانند به راحتی به محصولات مختلفی تبدیل شوند و در دسته بندی گسترده‌ای از کاربردها قرار گیرند.
در نتیجه، تولید و استفاده از پلاستیک در چند دهه گذشته افزایش یافته است و آمارها حاکی از آن است که سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون تن پلاستیک در سراسر جهان بازیافت می‌شود.
این در حالی است که چیزی در حدود ۲۰۰ میلیارد پوند مواد پلاستیکی جدید ترموفرم، فوم، لمینیت و... به میلیون‌ها بسته و محصولات جدید تبدیل شده است.
در نتیجه، نیاز به استفاده مجدد، بازیابی و بازیافت آنها اهمیت فراوانی دارد. صنعت بازیافت پلاستیک در حال حاضر در سراسر جهان گسترده است و این امر فرصت‌ها و چالش‌هایی را به وجود می‌آورد.
با توجه به موقعیت استراتژیک ایران و بهره مندی از گاز طبیعی و با توجه به گسترش مجتمع‌های پتروشیمی و شرکت‌های بالادستی این صنعت و به وجود آمدن زنجیره تامین در پی این موقعیت توجه به صنعت یکی از نیازهای صنعت پتروشیمی است که با به کارگیری دستور العمل‌های درست و با توجه به استانداردهای جهانی به‌طور حتم می‌توانیم به این بخش ورود کرده و شرایطی را فراهم آوریم که مشکل تامین مواد اولیه برای تولید برخی از محصولات پلاستیکی از طریق استراتژی و روش بازیافت حل شده و از این طریق بتوانیم صنعت پلاستیک کشور را گسترش دهیم و موجب رشد ارقام اقتصادی در تولید و صادرات شویم.
شاهد این مدعا رشد اقتصادی کشورهای اصلی عضو اتحادیه اروپا است که یک معیار قابل اعتماد برای توسعه بازار پلاستیک است که در ادامه این گزارش سعی بر آن است اطلاعاتی درخصوص شرایط صنعت پلاستیک و ارتباط این صنعت با صنعت بازیافت ارائه شده و روش‌هایی برای الگوبرداری در کشور مطرح شود.
چه نوع پلاستیکی قابل بازیافت است؟
طبق مطالعات و گزارش‌های انجام شده ازسوی برخی کارشناسان و محققان جهانی به‌طور معمول ۶ نوع پلاستیک قابل بازیافت هستند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) پلی‌استایرن‌ها (PS): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون فنجان نوشیدنی‌های گرم، کارد و چنگال پلاستیکی، محصولاتی همچون ظروف ماست.
۲) پلی‌پروپیلن‌ها (PP): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون ظروف جعبه غذا و بستنی.
۳) پلی‌اتیلن سبک ( LDPE): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون سطل زباله و کیسه‌های زباله.
۴) پلی‌وینیل کلراید( PVC): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون درب بطری آب معدنی.
۵) پلی‌اتیلن سنگین ( HDPE): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون ظروف شامپو و یا بطری‌های شیر.
۶) پلی‌اتیلن ترفتالات بطری (PET): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون بطری‌های نرم مواد نوشیدنی.
طبق بررسی‌های صورت گرفته در این گزارش محصولات پلاستیکی HDPE و PVC تحت برنامه‌های بازیافت مجدد قرار می‌گیرند و می‌توانند با فرآیند بازیافت به مواد دیگری تبدیل شوند و این در حالی است که بازیافت محصولاتی همچون PS، PP و LDPE با مشکلاتی همراه است؛ علت هم آن است که این مواد پلاستیکی در مرحله مرتب‌سازی فرآیند بازیافت به مشکل بر می‌خورند و نمی‌شود برای مرتب‌سازی آنها استراتژی منظمی را در نظر گرفت که این عامل سبب طولانی تر شدن فرآیند بازیافت این محصولات می‌شود.
در این‌باره سوالی که به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا بازیافت محصولات پلاستیکی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است یا خیر؟ صرفه اقتصادی برای برخی از مواد و محصولات پلاستیکی که خاصیت تبدیل شدن به دیگر مواد کاربردی را ندارند، وجود ندارد و این امر باعث می‌شود که این محصولات به زباله تبدیل شده و به چرخه زندگی باز نگردند، اما در مقابل بسیاری از انواع محصولات شیمیایی و پلاستیکی این قابلیت را دارا هستند و بازیافت این محصولات می‌تواند مزیت‌های فراوانی را ایجاد کند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
نیم نگاهی به وضعیت بازارهای داخلی بیانگر این موضوع است که تولید‌کننده‌های بخش پایین دست صنعت پتروشیمی با کمبود مواد اولیه برای تولید محصولات تولیدی واحدهایشان دست و پنجه نرم می‌کنند؛ این مساله به‌عنوان مثال در بازار ایران باعث شده همواره برخی محصولات بالادستی با التهاب و کمبود روبه‌رو باشند که این مساله در صنایع پایین‌دستی می‌تواند بحران‌زا باشد؛ مشکلی که از ابتدای تاسیس آنها وجود داشته و هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین درگیری‌های این بخش از صنعت است.
شاید زمان آن رسیده که به جای تکرار حرف‌ها، راهکارهای تکراری و بحث چند ساله مبنی بر اینکه قرار بود مجتمع‌های پتروشیمی نیاز واحدهای پایین‌دست را تامین کنند، راهکارهای جدیدتری را مورد بررسی قرار داد که تجربه‌های جهانی نشان می‌دهند بازیافت یکی از این روش‌ها است. به‌عنوان مثال در شرایط فعلی محصول pvc و پلی‌اتیلن ترفتالات بطری از جمله کالاهای پرالتهاب به شمار می‌آیند که با توجه به موارد بالا اگر بتوانیم بستری فراهم سازیم که بازیافت این محصول در دستور کار قرار گیرد بخشی از مشکلات بازار حل می‌شود.
چه محصولاتی از پلاستیک بازیافت شده ساخته شده است؟
طیف وسیعی از کالاها را می‌توان با پلاستیک بازیافتی، تولید کرد که در این مقاله از کیسه‌های خواب و روپوش، انواع لوازم اداری، مجرای آب و کفپوش، لوله‌های زهکشی، فلکه‌ها، سینی‌های بذر، بطری آب، سایبان‌های باغی، کمپوست، نرده‌ها، مبلمان باغ و... نام برده شده است.
با توجه به شرایط فعلی ایران و با توجه به بازار ۸۰ میلیونی داخلی و بازارهای حاشیه خلیج فارس، افغانستان و عراق قیمت تمام شده محصولات یکی از آیتم‌های مهم و ضروری در فروش محصولات است که به نظر می‌رسد اگر روی استراتژی و برنامه‌ریزی دقیق و منسجم پیش برویم، بازیافت محصولات می‌تواند قیمت تمام شده مواد اولیه را کاهش داده و در نهایت در پایین آوردن قیمت نهایی محصول تاثیر بسزایی بگذارد.
علاوه بر این بحث آلاینده‌ها و مسائل مربوط به محیط زیست یادآور این امر است که حتی‌الامکان باید از ورود زباله به چرخه محیط زیستی جلوگیری کرد و گسترش صنعت بازیافت کشور به‌عنوان گامی در جهت حرکت به سمت کشورهای پیشرفته باشد.
آمارهای جذاب از تولید زباله و بازیافت
نگاهی سریع به برخی آمارهای گزارش شده نشان می‌دهد در هر ساعت، آمریکایی‌ها چیزی در حدود ۲.۵ میلیون بطری پلاستیکی استفاده می‌کنند که اکثر آنها به زباله تبدیل می‌شوند.هر ساله آمریکایی‌ها ۲۵ میلیارد فنجان قهوه استریپ فوم را دور می‌ریزند. طبق گزارش‌ها حدود ۹/ ۳۰ درصد از بطری‌های پلاستیکی بازیافت می‌شوند.
در حال حاضر ۲۵ درصد از ضایعات پلاستیکی در اروپا بازیافت می‌شود. بازیافت پلاستیک ۸۸ درصد انرژی کمتری از تولید پلاستیک از مواد خام جدید را نیاز دارد.در حال حاضر، حدود ۵۰ درصد از پلاستیک مورد استفاده پس از یک بار استفاده فقط دور انداخته می‌شود و بازیافت نمی‌شوند.
پلاستیک ۱۰ درصد کل تولید زباله جهان را تشکیل می‌دهد. پلاستیک ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد تا تجزیه شود.پلاستیک‌هایی که در نهایت به اقیانوس‌ها ریخته می‌شوند به قطعات کوچک تقسیم شده و هر ساله باعث مرگ چیزی حدود ۱۰۰هزار موجود دریایی و یک میلیون پرنده می‌شوند. انرژی صرفه‌جویی در بازیافت فقط یک بطری پلاستیکی می‌تواند یک لامپ ۱۰۰ وات را به مدت تقریبا یک ساعت قدرت دهد. در حال حاضر، چین به تنهایی وارد کننده حدود ۵۶ درصد از پلاستیک‌های زباله تولید شده در سراسر جهان است.
فرآیند بازیافت پلاستیک
ساده‌ترین فرآیند بازیافت پلاستیک عبارت است از جمع‌آوری، مرتب‌سازی، انهدام، شستوشو، ذوب و پلت کردن محصول. البته این فرآیند بازیافتی بر اساس نوع محصول پلاستیکی متفاوت است. این در حالی است که اکثر مراکز بازیافت از دو مرحله برای تولید محصولات جدید استفاده می‌کنند:
مرحله‌اول: مرتب‌سازی پلاستیک‌ها به‌صورت خودکار یا دسته‌بندی دستی به منظور اطمینان از اینکه تمام آلاینده‌ها از جریان زباله‌های پلاستیکی حذف می‌شوند.
مرحله دوم: ذوب کردن پلاستیک به‌طور مستقیم به یک شکل جدید یا تکه کردن به دانه‌ها و سپس ذوب شدن قبل از اینکه در نهایت به گرانول‌ها تبدیل شوند.
راه‌اندازی کسبوکار بازیافت پلاستیک‌ها
در این بین اما صنعت بازیافت علاوه بر اثراتی که در تامین مواد‌اولیه مورد‌نیاز صنعت پتروشیمی دارد، در ایجاد اشتغال و راه‌اندازی زنجیره‌ای از مشاغل در کشور نقش مهمی را می‌تواند ایفا کند. انجام تحقیقات بازار و شناسایی فرصت‌ها، تهیه یک طرح کسبوکار کامل، درخواست مجوز کسبوکار و سایر مجوزها، ساخت یک برنامه جمع‌آوری ضایعات پلاستیکی، پیدا کردن سایت برای تاسیسات بازیافت یا کارخانه، استخدام کارکنان و خرید تجهیزات بازیافت و... همگی از ارکان این زنجیره کسبوکار محسوب می‌شوند که گردش‌های مالی قابل‌توجهی را در جهان ایجاد کرده‌اند.
در این بین انجمن صنایع پلاستیکی بازیافت، سازمانی است که مسوولیت ترویج بازسازی پلاستیک را بر عهده دارد و اعضای آن قادر به ایجاد و حفظ روابط بین بازرسان پلاستیکی، لابی با دولت و سازمان‌های دیگر برای کمک به ایجاد بهترین محیط ممکن برای صنعت بازیافت پلاستیک هستند.انجمن بازرگانان پلاستیک (APR) نیز سعی در ترویج صنعت بازیافت به گونه‌ای بین‌المللی دارد و نمایندگان خود را در دنیا رهبری و حمایت می‌کند.
مشاوره‌های آنها در زمینه‌های مختلف از جمله تاسیس شرکت‌های پلاستیک در هر اندازه، شرکت‌های تولید‌کننده محصولات پلاستیکی، تولید‌کنندگان تجهیزات بازیافت پلاستیک و سیستم‌های آزمایشگاهی است.
APR دارای برنامه‌های آموزشی متعددی برای به‌روز‌رسانی اعضای خود در مورد آخرین فناوری‌های بازیافت پلاستیک و تحولات آن است و این برنامه را برای بهبود کیفیت و افزایش عرضه محصولات بازیافت از طریق منابع فنی، آموزش شرکت‌ها، راه‌حل‌های طراحی و برنامه‌های تست عملی می‌سازد.
آخرین پیشرفت‌ها در بازیافت پلاستیک
نوآوری‌های در حال انجام در تکنولوژی‌های بازیافت، فرآیند بازیافت پلاستیک را ساده‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر ساخته‌اند. چنین فناوری‌هایی از کانال نرم‌افزاری‌کردن تصمیم‌گیری‌ها‌ست که به‌طور کلی باعث افزایش بهره‌وری و صحت مرتب‌سازی خودکار در صنعت پلاستیک می‌شود.
یکی دیگر از نوآوری‌های قابل توجه در بازیافت پلاستیک، یافتن برنامه‌های ارزشمندی برای پلیمرهای بازیافت شده در این فرآیند است که می‌تواند از پلیمرهایی که قابل استفاده نیستند و به زباله تبدیل شده‌اند، استفاده کند.
اخیرا برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا از جمله آلمان، اسپانیا، ایتالیا، نروژ و اتریش شروع به جمع‌آوری ظروف بسته‌بندی سفت و سخت مانند گلدان‌ها، حوضچه‌ها و سینی‌ها و همچنین تعداد محدودی از ظروف بسته‌بندی انعطاف‌پذیر پس از مصرف همچون بطری‌ها کرده‌اند که با توجه به پیشرفت‌های اخیر در تکنولوژی‌های شستوشو و مرتب‌سازی، بازیافت این ظروف بسته‌بندی پلاستیکی امکان‌پذیر شده است.
چالش‌های صنعت بازیافت پلاستیک
بازیافت پلاستیک با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است، به‌عنوان مثال برای بازیافت پلاستیک‌های مخلوط با بقایای سخت مشکلات زیادی وجود دارد. کارشناسان بر این باورند که طراحی بسته‌بندی پلاستیکی متناسب با جریان بازیافت در حین تولید می‌تواند چاره‌ساز این مشکلات باشد.
در شرایط فعلی فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد از پلاستیک ضایعات برای استفاده مجدد آماده می‌شوند و صنعت پلاستیک برای کمک به این صنعت باید با آگاهی و برنامه‌های دقیق‌تری گام بردارد. این در حالی است که برخی از کشور‌ها برای همگام کردن صنعت پلاستیک و صنعت بازیافت قوانینی را وضع کرده‌اند تا این دو صنعت بتوانند هم‌جهت با یکدیگر گام برداشته و چالش‌های مسیر برطرف شوند.
بازیافت بطری‌های پلاستیکی در آمریکا در حال‌حاضر در چند ایالت از جمله کالیفرنیا، ماساچوست، نیوجرسی، کارولینای شمالی، پنسیلوانیا و ویسکانسین اجباری شده و قوانین و مصوباتی برای این عملکرد وضع شده است.