جذابیت قیمت های جهانی موجب شده است که با وجود قرارگرفتن کلیه محصولات پتروشیمی در سبد حمایتی، شرکت های پتروشیمی خصوصی و نیز شرکت های پتروشیمی جدید تأسیس محصولات خود صادر کنند. لذا صنایع پایین دست که اکثراً بنگاه های اقتصادی کوچک و متوسط هستند نمی توانند با قیمت مناسب مواد اولیه خود را در داخل تهیه کنند و بخش قابل توجهی از مواد اولیه خود را از بازار آزاد یا مجتمع های خصوصی دریافت می کنند.

بر اساس گزارش منتشر شده در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، در پنج ماه نخست سال 1397 تقاضای محصولات پلیمری نسبت به مدت مشابه سال قبل سه برابر شده و این در حالی است که بررسی پروانه های بهره برداری صادره در برخی از صنایع پایین دستی پتروشیمی در سه ماهه اول سال 1397 نشان از رشد منفی آن نسبت به مدت مشابه سال قبل دارد.
همچنین میزان تولید کالاهای منتخب صنعتی پایین دستی پتروشیمی در سه ماهه اول سال تغییر چندانی نداشته و در مواردی هم کاهش داشته است. طبق آمار در سه ماهه اول سال 1397 نسبت به مدت مشابه سال 1396 تغییرات منفی بوده است. بر این اساس در منسوجات، مواد و محصولات شیمیایی و محصولات پلاستیکی و لاستیک به ترتیب 7/8-، 1/11- و 7/10- بوده است.
این آمار نشان دهنده کاهش در تولیدات صنایع پایین دستی پتروشیمی است. بنابر این کارشناسان معتقدند که تولید پایین به این معناست که بخش زیادی از محصولات پلیمری عرضه شده در بورس کالا به عنوان مواد اولیه تولیدات داخلی به مصرف نرسیده است(حدود 60درصد) و به صورت غیر رسمی صادر و یا احتکار شده است. این در حالی است که منطق اقتصادی حکم می کند که با کاهش تولید در صنایع پایین دستی، تقاضا برای محصولات پتروشیمی و همچنین عرضه آنها کاهش پیدا کند.

** افزایش نرخ ارز و دور برداشتن قیمت ها

طبق دیدگاه صاحبنظران، افزایش نرخ ارز در چند ماه گذشته بخش های مختلف اقتصاد کشور از بازار مواد خوراکی و لبنی تا خودرو و مسکن و غیره را تحت تأثیر قرار داده و افزایش قیمت ها را به دنبال داشته است. صنعت پتروشیمی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و متأثر از نوسانات قیمت ارز نه تنها خود با گرانی مواجه شد بلکه به طور مستقیم و غیر مستقیم در افزایش قیمت بسیاری از کالاها، از بطری های شیر گرفته تا قطعات خودرو نیز مؤثر بوده است.
از نظر زمانی، شروع گرانی ها را دست کم از دوره وزارت شریعتمداری می دانند. درواقع پس از آنکه وی به عنوان وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت طی نامه ای دستور برداشته شدن سقف رقابت در محصولات پتروشیمی را صادر کرد، کم‌کم صنایعی که به صورت مستقیم و غیرمستقیم از محصولات پتروشیمی بهره‌ می‌بردند، قمیت‌های محصولات خود را افزایش دادند.
مواردی که در دستور شریعتمداری وزیر وقت صمت آمده بود عبارتند از: 1) محدودیت در سقف رقابت محصولات برداشته می‌شود.2) قیمت پایه اولیه همچنان بر مبنای نرخ 42000 ریالی محاسبه و اعلام شود.3) شرکت ملی صنایع پتروشیمی پس از هر بار از عرضه منجر به معامله، قیمت پایه را بر اساس میانگین چهار هفته ای عرضه شده تعدیل و به بورس اعلام کند.4) شرکت‌های پتروشیمی مکلف به رعایت کف عرضه اعلام شده دست‌کم به میزان عرضه کالا در بورس مطابق عرضه سال گذشته هستند.
بر اساس مطالعات انجام شده در این زمینه دستورالعمل وزارت صمت در خصوص تنظیم بازار محصولات پتروشیمی مورخ 1/5/1397 به شدت آثار نا مطلوبی بر بازار داشته و با دامن زدن به تقاضای سوداگری بر شکاف هرچه بیشتر عرضه و تقاضای محصولات پتروشیمی به ویژه محصولات پلیمری افزود.

** نظام چند نرخی ارز و شکل گیری رانت
بررسی بازار محصولات پتروشیمی بخصوص محصولات پلیمری نشان می دهد که وجود نظام چند نرخی مشکلات و تبعات زیادی را در پی داشته است. از جمله اینکه اختلاف چشمگیر قیمت های مصوب و قیمت های بازار (در برخی موارد بیش از 100 درصد) در سال های اخیر، باعث فعالیت گسترده واسطه گران و دلالان برای سوء استفاده از وضعیت موجود شده است. طبق آمار و ارقام موجود در سال 1384 اختلاف ارزش فروش داخلی با قیمت تحویلی در بنادر صادراتی فوب(Fob) خلیج فارس و ارزش فروش با قیمت مصوب 5837 میلیارد ریال بوده که بخش قابل توجهی از این مبلغ توسط دلالان جذب شده است.
بدین ترتیب تفاوت های ناشی از چند نرخی بودن ارز پای رانت و دلالی را به پتروشیمی باز کرد و باعث شد که صادرات بر مصرف داخلی ترجیح یابد. به همین خاطر طبق آمار در سال 1396 از 6/53 میلیون محصول تولیدی حدود 9 میلیون تن محصول بین مجتمع های پتروشیمی و حدود 8 میلیون تن فروش خالص در داخل (عمدتاً از طریق بورس کالا) به فروش رفته و 5/22 میلیون تن صادر شده است. بنابر این حدود 15 درصد از کل محصولات تولیدی پتروشیمی در سال 1396 به طور خالص در داخل کشور به فروش رفته است.
جذابیت قیمت های جهانی موجب شده است که با وجود قرارگرفتن کلیه محصولات پتروشیمی در سبد حمایتی، شرکت های پتروشیمی خصوصی و نیز شرکت های پتروشیمی جدیدتأسیس محصولات خود را به قیمت جهانی عرضه کنند. لذا صنایع پایین دست به خصوص در بخش پلیمرها بخش قابل توجهی از مواد اولیه خود را از بازار آزاد یا مجتمع های خصوصی (قیمت حدود قیمت جهانی) دریافت می کنند.
این درحالی است که بر اساس دیدگاه متخصصان امر، پتروشیمی تولید داخلی است و مصرف داخلی نیز دارد، اما به جهت اینکه بیشترین سهم آن صادراتی است، این صادرات در بازارهای بین‌المللی به دلیل قیمت بالایی که دارد، زمینه را برای رانت فراهم می‌کند. در واقع صادرات این محصول به بازارهای بین‌المللی به دلیل افزایش قیمت محصول، باعث شد تا متاسفانه در کنار بالا رفتن نرخ دلار، رانت‌هایی ایجاد شود.
به گفته کارشاسان شرکت‌هایی که از این رانت‌ها استفاده می‌کردند گروه‌های خاصی بودند و نیاز است تا سیاست‌گذاری مناسبی در این زمینه صورت گیرد تا تاثیر آن حتی در بازار مصرف‌کننده نیز مشاهده شود و از طرفی نیز قیمت‌ها را کاهش دهد. یکی از نکات نگران کننده در این زمینه، این است که بسیاری از مصرف کننده ها دسترسی به مواد پتروشیمی نداشتند؛ زیرا بازارهای داخلی تحت کنترل بود و ضوابط خاصی برای قیمت‌گذاری وجود داشت. به دلیل این محدودیت‌ها، تلاش بر این بود که محصولات پتروشیمی صادر شوند و در بازارهای بین‌المللی با قیمت بالاتری به‌فروش برسند. این مسایل باعث شده تا مصرف کننده‌های داخلی نتوانند نیاز خود به این محصولات را رفع کنند و مشکلاتی در داخل ایجاد شود.

** صنایع پایین دستی
به نظر می رسد که فضایی غیر طبیعی بر صنعت پتروشیمی به ویژه در حوزه عرضه حاکم است. تجربه سال های گذشته و شواهد موجود نشان داده است که با ابزارهای نظارتی و کنترلی نمی توان از بخش تولید و فعالان واقعی اقتصاد در مقابل آثار مخرب این فضا حمایت کرد و امکان انتقال رانت به انتهای زنجیره یا صنایع پایین دستی و در نهایت مصرف کندگان تقریباً غیر ممکن است. با این حال متخصصان برخی پیشنهادات را در این زمینه ارائه کرده اند.
اجتناب از هرگونه مداخله قیمت گذاری در بورس کالا، الزام عرضه کنندگان به رعایت کف عرضه به تناسب نیاز داخل ، حذف رانت نرخ تسعیر ارز 42000 ریالی از ابتدای زنجیره تا انتهای زنجیره تولید محصولات پتروشیمی و صنایع پایین دست آن؛ اتخاذ روش های کنترلی مناسب تر توسط سایت بهین یاب وزارت صمت و تدوین بسته حمایتی از واحد های آسیب پذیر صنعتی و تولیدی کشور، از جمله مهمترین راهکارها برای بهبود شرایط فعلی توصیه می شود.

<همکو: اخبار و تحلیل صنعت پلیمر>

قیمت مواد اولیه پلاستیک و پلیمر، قیمت ارز و دلار