لاهوتی با اشاره به بازار متشکل ارزی گفت: بازار نیما بازار ارز حواله است. اما بازار متشکل ارزی بازار ارز خرد و اسکناس است. بنابراین این دو با هم ارتباطی ندارند. اما بازار متشکل ارزی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای ساماندهی بازار خرد مورد استفاده قرار بگیرد. حال آنکه برداشت شخصی من این است که با ساماندهی که در بازار ارز اتفاق افتاده و آرامش نسبی که به وجود آمده، دولت بازار متشکل ارزی را به‌صورت «استندبای» نگه داشته است تا زمانی که احساس نیاز کند و نسبت به راه‌اندازی آن اقدام کند.
محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات روز گذشته به معمای رسوب ارز در سامانه نیما (سامانه نظام یکپارچه معاملات ارزی) پاسخ داد. ارزیابی‌های کنفدراسیون صادرات نشان می‌دهد که بیشتر واردکنندگان به منظور عبور از بوروکراسی‌های اداری تمایل دارند از روش واردات در مقابل صادرات استفاده کنند؛ چراکه نقل و انتقالات ارزی راحت‌تر، هزینه‌ها کمتر و نرخ به‌صورت توافقی بر اساس اختیاری که بانک مرکزی به دو طرف واردکننده و صادرکننده داده است، صورت می‌گیرد.
ارزیابی دیگر کنفدراسیون صادرات بیانگر این است که تقاضا کماکان برای واردات با دلار ۴۲۰۰تومانی بالا است و این نشان می‌دهد هرچه نرخ ارز واقعی‌تر شود، تقاضای کاذب در بازار کمتر می‌شود. گزارش این تشکل صادراتی نیز بازگشت ۷۱درصد ارزهای حاصل از صادرات به چرخه اقتصاد کشور را تایید می‌کند.
آخرین وضعیت ارزهای صادراتی در سامانه نیما اعلام شد. این سومین روایت از ارزهای صادراتی است که طی چند ماه اخیر از سوی متولیان و فعالان اقتصادی کشور عنوان شده است. نخستین روایت مربوط به فرهاد دژپسند، وزیر اقتصاد بود که بازگشت ارز صادراتی را حدود ۴۵ درصد اعلام کرد. اما دومین روایت از سوی رئیس‌کل بانک‌مرکزی مطرح شد که آمار وزیر اقتصاد را تصحیح کرد و میزان بازگشت ارز صادراتی را ۷۱ درصد اعلام کرد. حال رئیس‌کنفدراسیون صادرات ایران از زاویه دیگری به موضوع ارز صادراتی پرداخته است. موضوعی که عملکرد صادرکنندگان را در سامانه نیما شفاف می‌کند. به گفته محمد لاهوتی، از ابتدای فروردین ۹۸ تا ۸ آبان ۹۸ براساس گزارش سامانه نیما در مجموع ۱۰ میلیارد و ٣٤٤ میلیون یورو فروش ارز صادراتی بوده که در مجموع بالغ بر ٨ میلیارد و ٣٨١ میلیون یورو تامین ارزی واردات از این محل انجام شده است.
همچنین او میانگین نرخ فروش یورو در این سامانه را ١١ هزار و ٨٣١ تومان و میانگین نرخ خرید یورو را هم ١١ هزار و ۸۸۹تومان اعلام کرد. براساس آمار ارائه‌شده از سوی این فعال بخش‌خصوصی، میانگین نرخ خرید دلار در بازار ثانویه ١٠ هزار و ٧٠٢ تومان و میانگین نرخ فروش دلار نیز ١٠ هزار و ٥٩٤ تومان بوده است. آمارهای ارائه شده از عملکرد صادرکنندگان و واردکنندگان در سامانه نیما نشان می‌دهد که عرضه ارز در این سامانه بیشتر از تقاضاست و حدود یک و نیم میلیارد یورو بدون مشتری در این سامانه وجود دارد. البته این مساله را رئیس‌کل بانک‌مرکزی نیز پیش از این در جمع فعالان اقتصادی اعلام کرده بود.
استدلال لاهوتی درخصوص بدون مشتری ماندن یک و نیم میلیارد یورو در سامانه نیما، افزایش تقاضا برای واردات در مقابل صادرات و کاهش صف در سامانه نیما بود. او در نشست خبری روز گذشته عنوان کرد که با توجه به نزدیک شدن نرخ‌های سامانه نیما و بازار آزاد، تقاضاهای کاذب نیز از بین رفته است. اگرچه همچنان برای ارز رسمی یا همان دلار ۴۲۰۰ تومانی تقاضا وجود دارد، اما دایره کالاهای مشمول دریافت این نوع ارز، کوچک‌تر شده و حتی این پتانسیل وجود دارد که کالاهای بیشتری از این دایره خارج شوند. علاوه بر این، برای واردکنندگان استفاده از ارز صادراتی هم به‌دلیل نقل‌وانتقال راحت و هم به‌دلیل هزینه کمتر، مقرون به‌صرفه‌تر است. همچنین دلار صادرکننده به‌صورت توافقی در اختیار واردکننده قرار می‌گیرد و به‌دلیل تفاوت اندک بازار آزاد با نیما، تقاضا در این سامانه کاهش پیدا کرده است. این امر نشان می‌دهد هرچه نرخ ارز واقعی‌تر شود، تقاضا هم واقعی‌تر می‌شود.
البته برخی از کارشناسان نیز دلیل دیگری را برای ماندگاری ۵/ ۱ میلیارد یورو در سامانه نیما عنوان می‌کنند. به گفته آنها ایران تنها کشور جهان است که دارای ارزهای مرغوب و نامرغوب است. به‌عنوان مثال یورو در چین نامرغوب و در آلمان مرغوب است. در نتیجه این امکان وجود دارد که آن میزان حواله یورو بدون مشتری در سامانه نیما مربوط به کشورهایی باشد که واردکنندگان به‌دلیل عدم مرغوبیت ارز، تمایلی به روابط تجاری با آنها ندارند.
اگرچه براساس اعلام رئیس‌کل بانک‌مرکزی، ۷۱ درصد ارز صادراتی به کشور بازگشته است؛ اما لاهوتی درخصوص ۲۹ درصد ارز صادراتی که هنوز به چرخه اقتصادی وارد نشده، عنوان کرد: هنگامی که حجم صادرات اعلام می‌شود، صادرکننده ۴ ماه فرجه دارد تا ارز را برگرداند. آمار ۷۱ درصدی به معنی بازنگشتن مابقی ارز صادراتی نیست، بلکه کماکان فرصت برای بازگشت ارز وجود دارد و هنوز سررسید بازگشت برخی از صادرکنندگان فرا نرسیده است. لاهوتی تصریح کرد که امروز دیگر دغدغه‌ای برای بازگشت ارز حاصل از صادرات وجود ندارد و تعداد افرادی که ارز خود را بازنگردانده‌اند نیز بسیار کم است. این میزان بازگشت ارز ثابت می‌کند که صادرات مسیر خوبی برای خروج ارز نیست. البته بانک‌مرکزی تعامل خوبی با صادرکنندگان داشته و تا به حال کسی را بابت دیربازگرداندن ارز جریمه نکرده است. رئیس‌کنفدراسیون صادرات به اظهارات رئیس‌کل بانک‌مرکزی مبنی بر تحقق تامین نیاز ارزی واردات از محل صادرات اشاره کرد و گفت: این موضوع تعارف نیست که صادرات غیرنفتی پاسخگوی نیاز ارزی کشور است. بالاخره یک مقام مسوول این اظهارات را بیان کرده است. از آن طرف آمار وارداتی نشان می‌دهد صادرات توانسته ارز واردات را تامین کند. هیچ سالی مثل سال ۹۸ نبوده که دولت به غیر از کالاهای اساسی که مشمول دریافت ارز دولتی هستند، یک دلار هم برای کالاهای غیراساسی ارز تزریق نکرده باشد.
البته او تخلفات کارت‌های بازرگانی را در امر صادرات، انکار نکرد و گفت: براساس آمار اعلام شده از سوی رئیس سابق سازمان توسعه تجارت، سال گذشته ۷/ ۵ میلیارد دلار صادرات توسط کسانی انجام شد که برای اولین سال از کارت بازرگانی استفاده می‌کردند. اما این‌طور نیست که تمام این دلارها هرگز به کشور باز نخواهد گشت. ولی ما به‌عنوان تشکل صادراتی پیشنهاد داده‌ایم که کارت‌ها برای صادرات نیز اولویت‌بندی شوند و براساس سابقه کارت، سقف صادرات برای آنها در نظر گرفته شود. به‌عنوان مثال کارت‌های سال اول، صادرات محدودتری داشته باشند. وی از معرفی متخلفانی که ارز صادراتی خود را بازنگردانده‌اند به قوه قضائیه خبر داد و افزود: رویه بانک‌مرکزی در زمینه معرفی متخلفان به این‌گونه است که ابتدا با اتاق‌های بازرگانی مکاتبه می‌کند و بعد از ارائه مستندات عدم بازگشت ارز حاصل از صادرات، اگر به این نتیجه رسیدند که هدف فرد بازنگرداندن ارز به کشور است، او به قوه قضائیه معرفی خواهد شد. تاکنون کمتر از ۱۵۰ کارت بازرگانی به این دلیل ابطال شده‌اند.
وضعیت بازارهای صادراتی
هدف‌گذاری صادراتی ایران براساس اعلام مقامات مسوول نشان می‌دهد که تمرکز بر ۱۵ کشور همسایه و علاوه بر آن، دو کشور چین و هند است. اما آنچه براساس آخرین آمارهای تجارت خارجی واضح است، بسیاری از کشورها تقاضا برای کالاهای ایرانی را کاهش داده‌اند. کشورهایی که در دوره قبل تحریم‌ها، کشورهای تاثیرگذار بودند، امروز یا در ۵ مقصد صادراتی قرار ندارند یا رتبه آنها با تنزل قابل‌توجهی روبه‌رو شده است. یکی از کشورهایی که توانست در نقش واسطه‌گری، در دوره قبلی تحریم‌ها، به کمک ایران بیاید، امارات بود. کشوری که بعد از سال‌ها که جایگاه دوم مقاصد صادراتی را در اختیار داشت، امروز در جایگاه چهارم ایستاده است. چشم‌انداز روابط تجاری ایران به‌خصوص در حوزه صادرات سوال «دنیای اقتصاد» از رئیس‌کنفدراسیون صادرات بود. او در پاسخ به این سوال گفت: امارات متحده عربی درحال‌حاضر در رده چهارم مقاصد عمده صادراتی کالاهای ایران قرار دارد، درحالی که پیش از آغاز تحریم‌ها، این کشور در رتبه دوم قرار داشت. این کاهش صادرات از یک طرف به‌دلیل تنش‌های سیاسی امارات با ایران است و از طرف دیگر به‌دلیل تحت‌تاثیر بودن بانک‌های اماراتی از سیاست‌های تحریمی آمریکا است؛ گرچه در هفته‌های گذشته امارات بخشی از پول‌های ایران را آزاد کرد و به‌نظر می‌رسد از تنش‌هایش با ایران تا اندازه‌ای کاسته شده، ولی بعید می‌دانم که امارات بتواند در بخش بازرگانی به جایگاه قبلی خود بازگردد. لاهوتی در پاسخ به سوال دیگر «دنیای اقتصاد» مبنی بر اینکه آیا عمان می‌تواند کشوری جایگزین امارات در روابط با ایران باشد نیز گفت: به اعتقاد من این موضوع بعید است. این موضوع چندان به انتخاب امارات از سوی ما بستگی ندارد که بخواهیم آن را به مقصد عمان تغییر دهیم. بلکه امارات به این دلیل موردتوجه ما بوده که توانسته به نوعی تبدیل به «هاب» منطقه شود و سرمایه‌گذاری خارجی هنگفتی در بخش‌های مختلف آن از جمله زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بانکی آن صورت گرفته است؛ بنابراین بعید به نظر می‌رسد حداقل در کوتاه‌مدت، عمان یا هر کشور دیگری بتواند جایگزین امارات شود. سوال دیگر «دنیای اقتصاد» نیز درخصوص بی‌ثباتی بازارهای همسایگان بود. براساس گزارش معاونت بررسی‌های اتاق بازرگانی تهران، بیشتر کشورهای همسایه ایران، دارای ریسک بالای صادراتی هستند. حال با توجه به هدف‌گذاری صادرات ایران و تمرکز بر کشورهای همسایه، این نگرانی وجود دارد که بازارهای موردنظر، بازارهای با ثباتی برای کالاهای ایرانی نباشند. در این خصوص نیز لاهوتی ضمن قبول پرریسک بودن بازارهای اطراف، گفت: در شرایط تحریم و با توجه به مشکلات بانکی موجود، هدف صادرات ما بازارهای همسایه است، اما این‌طور نیست که در بازارهای دیگر فعالیت نکنیم. درخصوص ریسک صادراتی هم صندوق ضمانت صادرات باید فعال شود و ریسک‌ها را پوشش دهد.
لاهوتی در ادامه این نشست در پاسخ به سوالی درباره میزان امیدواری به اینستکس برای صادرات به اروپا و حجم صادرات ایران به اتحادیه اروپا گفت: بعد از خروج آمریکا از برجام، اروپایی‌ها متعهد شده بودند که ایران از منافع برجام برخوردار شود، ولی نتوانستند به این تعهد خود عمل کنند. درحال‌حاضر نیز به‌رغم اجرایی نشدن اینستکس و کانال مالی وعده داده شده اروپایی‌ها، تجارت سنتی ایران با اتحادیه اروپا همچنان ادامه دارد؛ ولی اروپایی‌ها حتی در لیست ۱۰ مقصد صادراتی اصلی ایران نیز قرار ندارند. به هرحال این انتظار وجود داشت که با راه‌اندازی اینستکس، این کانال مالی بتواند مراودات ایران با همه دنیا به غیر از آمریکا را تحت پوشش قرار دهد؛ ولی اجرایی نشدن این کانال نشان می‌دهد که باید از اینستکس قطع امید کرد.
از بازار متشکل ارزی چه خبر؟
لاهوتی به بازار متشکل ارزی هم اشاره داشت. او گفت: بازار نیما بازار ارز حواله است. یعنی برای استفاده حوالجات ارزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما بازار متشکل ارزی بازار ارز خرد و اسکناس است. بنابراین این دو با هم ارتباطی ندارند. اما بازار متشکل ارزی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای ساماندهی بازار خرد مورد استفاده قرار بگیرد. حال آنکه برداشت شخصی من این است که با ساماندهی که در بازار ارز اتفاق افتاده و آرامش نسبی که به وجود آمده، دولت بازار متشکل ارزی را به‌صورت «استندبای» نگه داشته است تا زمانی که احساس نیاز کند و نسبت به راه‌اندازی آن اقدام کند.