اصلی‌ترین ابزار بانک‌ مرکزی کشورهای توسعه یافته‌ برای سیاستگذاری پولی، «عملیات بازار باز» می باشد. عملیات بازار باز چهار پیش نیاز دارد که در اینجا به تشریح هرکدام خواهیم پرداخت.

هفته پیش بانک مرکزی «عملیات بازار باز» رو رسما آغاز کرد. سالهاست که این ابزار به بانک مرکزی کشور پیشنهاد می‌شه. برخی از اقتصاددانها بر اهمیت این ابزار برای مهار تورم تاکید کرده‌اند، برخی بر تواناییش برای کاهش سرعت رشد نقدینگی، و برخی هم بر اثر اون در کاهش هزینه استقراض دولت (استقراضی که به منظور پوشش کسری بودجه صورت می‌گیره)، تاکید کرده‌اند. این اقدام بانک مرکزی در بهترین حالت یک اقدام نمایشی‌ست، و در بدترین حالت راهی جدید برای پوشش کسری بودجه توسط بانک مرکزی‌ست.

عملیات بازار باز چهار پیش نیاز داره: ۱- نظام بانکی سالم ۲- بانک مرکزی مستقل ۳- بازار repo ۴- تشکیل money market fundها

این چهار مورد رو یکی یکی برررسی کنیم:

۱- ما نه بانک به معنی متعارفش داریم، نه این نهاد مالی که اسمش رو گذاشتیم بانک، سالمه. سالم نیست، به این معنی که مبتلا به توطئه پانزی شده. برای همین هم تعهداتش (نقدینگی) خیلی سریعتر از بخش واقعی اقتصاد رشد می کنه. همین می‌شه که ارزش پول مدام کاهش پیدا می‌کنه. اگه نظام بانکی سالم بشه، سرعت رشد نقدینگی کاهش پیدا می‌کنه.

۲- بانک مرکزی باید مستقل باشه، به این معنی که مجبور نباشه چک‌های دولت و بانکها رو بی‌قید و شرط پاس کنه. وقتی بانک مرکزی مجبور باشه بی قید و شرط چکهای دولت و بانکها رو براشون پاس کنه، کنترلی بر حجم پایه پولی نداره. بدون کنترل داشتن بر پایه پولی، طبعا تورم رو نمی‌تونه مدیریت کنه. خب اگه بانک مرکزی چک‌شون رو پاس نکنه، تکلیف دولت و بانکها چیه؟ جواب در دو بند بعدیه.

۳- بازار repo لازمه تا بانک مرکزی بتونه به بانکها بگه چکت رو پاس نمی‌کنم، برو تو بازار repo اوراقی که داری رو بفروش و نیاز پولی‌ت رو تامین کن. البته برای اینکه بازار repo بتونه نیاز بانکها رو تامین کنه، باید عمق داشته باشه. انچه بهش عمق میده money market fundها هستند.

۴- تشکیل money market fund دو کارکرد داره: یکی تعمیق بازار repo، و دیگری این که بانک مرکزی می‌تونه به دولت بگه چکت رو پاس نمیکنم، اگه پول لازم داری، برو از money market fundها نیاز پولی‌ت رو تامین کن. طبعا وقتی چنین بازار عمیقی شکل گرفت، هزینه استقراض دولت برای پوشش کسری بودجه هم کم می‌شه. مجموع این اقدامات، بانک مرکزی رو بر پایه پولی مسلط می‌کنه. با تسلط بر پایه پولی، بانک مرکزی می‌تونه تورم رو مدیریت کنه.

وقتی این چهار مقدمه فراهم شد، حالا عملیات بازار باز یک ابزار مناسب برای سیاستگذاری پولی میشه. البته همین که مقدمه اول فراهم بشه، سرعت رشد نقدینگی کاهش پیدا می‌کنه و سرعت تورم اگرچه ۲ درصد نمی‌شه، ولی تک رقمی می‌شه. همین که مقدمه چهارم فراهم بشه، هزینه استقراض دولت کاهش پیدا می‌کنه. مقدمات دوم و سوم، و بعد اجرای عملیات بازار باز، برای هدفگیری موفق تورم ۲ درصدی، لازم هستند. وقتی می‌گفتیم بانک مرکزی برو عملیات بازار باز رو اجرا کن، منظورمون این بود که مقدمات رو فراهم کن و اجراش کن. مقدماتش یه سامانه معاملاتی و یه مشت نرم افزار و سخت افزار نبود که!!! مقدماتش سالم کردن نظام بانکی، مستقل شدن بانک مرکزی، ایجاد بازار repo و تشکیل money market fundها بود. 

اما دولت به جای فراهم کردن این مقدمات، به بانکها گفته می‌تونید بجای ذخیره قانونی، اوراق خزانه رو وثیقه بگذارید، یا مستقیم به بانک مرکزی بفروشید. یعنی نیازی به بازار repo نیست، و بانک‌ها و دولت می‌تونند با همکاری هم، بدهی دولت رو مستقیما از محل پایه‌پولی تامین کنند، تا بانک مرکزی کماکان چک پاس کنه، و تورم ایجاد کنه. دیروز هم بانک مرکزی ۱۰۰۰۰ برگ اوراق خزانه از بانکی که نیازمند نقدینگی بود خریده انگار نه انگار در عملیات بازار باز، معاملات بانک مرکزی برای تحقق نرخ سیاستی هدفه، نه برای تامین نیاز پولی بانکهایی که وضعشون خرابه! 

بازار repo یعنی چی؟ صندوق money market دیگه چیه؟ یعنی چی که بانک‌ها پانزی شده‌اند؟ چرا الان بانک مرکزی مجبوره چک دولت و بانکها رو پاس کنه؟ عملیات بازار باز چهار مقدمه داره که هیچکدوم فراهم نشده. تو این پست، با جزییات بیشتری، با این مقدمات آشنا می‌شیم.

۱- نظام بانکداری سالم: تو ایران بانک نداریم، بلکه یه نهاد مالی من درآوردی داریم. بانک به معنای متعارفش اقتضائاتی داره که پیش از این دیدیم. حکمرانی ما اصرار داره که بانکداری متعارف، ربوی و محکوم به شکسته، لذا بانکداری رو از نو اختراع کرده. حاصل این اختراع، یک نهاد مالی شده که بر سردرش تابلوی بانک می‌زنند، ولی ماهیت بانکی نداره. مشکل اصلی اینه که این نهاد مالی من درآوردی، سالم نیست، بلکه به بیماری پانزی مبتلا شده. پانزی یعنی چی؟ مثلا فرض کنید پارسال من و شما قراردادی بستیم، تا من پول شما رو سرمایه‌گذاری کنم و ۷۰٪ سود بدم. حالا که یکسال گذشته، می‌بینم سرمایه‌گذاری فقط ۲۰٪ سود داده، ولی هنوز به شما خبر ندادم. از طرف دیگه، شما برای دوستان‌تون تعریف کردید و حالا اونها هم می‌خواهند پولشون رو بدهند به من و ۷۰٪ سود بگیرند. به طمع گرفتن پول اونها، وانمود می‌کنم که سرمایه‌گذاریم واقعا ۷۰٪ سود داشته. سود اضافه رو از کجا میارم به شما بدم؟ از محل پول همون دوستان‌تون می‌دم. یعنی عوض اینکه همه پول‌شون رو سرمایه‌گذاری کنم، بخش از اون رو بعنوان سود به شما می‌دم. طبعا این یعنی پول کمتری برای سرمایه‌گذاری دارم، و برای ایفای همه تعهدات، باید حتی بیشتر از ۷۰٪ سود کنم. یعنی از طرفی تعهد من به شما و دوستان‌تون با سرعت ۷۰٪ زیاد میشه، از طرف دیگه، ارزش دارایی‌های که دستمه با سرعت خیلی کمتری زیاد میشه. اسم این کار توطئه پانزی هست. آقای چارلز پانزی صد سال پیش چنین کاری کرد. وقتی لو رفت، مشخص شد که ۲۰ میلیون دلار به سرمایه‌گذاران ضرر زده. آقای برنی میداف همین کار رو کرد و ده سال پیش مشخص شد که ۶۵ میلیارد دلار ضرر زده. پس در یک نهاد مالی پانزی، تعهدات با سرعت بالایی رشد می‌کنند. تعهدات نظام بانکی چیه؟ نقدینگی! سرعت بالای رشد نقدینگی،‌ دقیقا بخاطر پانزی شدن بانکهاست. چطور بانکهای ما مجاز بودند چنین کاری بکنند؟ در حالیکه توطئه پانزی در همه دنیا غیرقانونیه، تو ایران قانونیه! چرا؟ چون حکمرانی ما اصرار داره از تجربه بانکداری دنیا یاد نگیره! 

۲- بانک مرکزی مستقل در نیم قرن گذشته، نقش بانک مرکزی به پاس کردن چک‌های دولت و بانکها تقلیل پیدا کرده. وقتی دولت هزینه می‌کنه در حالیکه پول تو حسابش نداره، بانک مرکزی چکش رو پاس می‌کنه، و بعنوان «طلبکاری از دولت» تو دفاترش ثبت می‌کنه. وقتی بانکی به بانک دیگه بدهکاره، ولی پول نقد نداره، بانک مرکزی چکش رو پاس می‌کنه، و بعد بعنوان «اضافه برداشت» تو دفاترش ثبت می‌کنه. پاس کردن چک به افزایش پایه پولی منجر می‌شه. پاس کردن بی‌قید و شرط چک، یعنی بانک مرکزی کنترلی بر پایه پولی نداره. بانک مرکزی باید مستقل باشه، به این معنی که بتونه به دولت و بانکها بگه نه، چک‌تون رو پاس نمی‌کنم، تا بر پایه پولی کنترل پیدا کنه. ولی اگه بانک مرکزی چک دولت و بانکها رو پاس نکنه، تکلیفشون چی میشه؟ پاسخش در دو بند بعدیه. 

۳- بازار repo بازار repo بازاریه که نهادهای مالی اوراق خزانه رو می‌فروشند، ولی قول می‌دهند چند روز بعد بخرند. این فروش و خرید، برای پوشش نیاز بسیار کوتاه‌مدت به پوله. وقتی چنین بازاری باشه، بانک مرکزی می‌تونه به بانک بگه چکت رو پاس نمی‌کنم، برو اوراق خزانه‌ت رو repo کن تا کمبود پولت رو جبران کنی. 

۴- صندوق بازار پول اما بازار repo برای کارایی به money market fund‌ (صندوق بازار پول) نیاز داره. صندوق بازار پول نوعی صندوق سرمایه‌گذاریه که اولا فقط در اوراق نقدپذیر خزانه سرمایه‌گذاری می‌کنه، و ثانیا به سرمایه‌گذار امکان برداشت عندالمطالبه رو می‌دن. در اصل بخاطر نقدپذیری بالای دارایی، صندوق می‌تونه عندالمطالبه، پول سرمایه‌گذار رو تامین کنه. صندوق بازار پول باعث شکل‌گیری یک بازار عمیق برای repo اوراق خزانه میشه. عمیق به این معنی که همیشه تعداد زیادی خریدار و فروشنده در بازار هستند. این دو تا کارکرد داره: کارکرد اول اینه که بازار repo عمیق میشه، لذا بانک مرکزی می‌تونه به بانک بگه چکت رو پاس نمی‌کنم، پس اوراق خزانه‌ات رو به صندوق‌های بازار پول repo کن و پول بگیر. کارکرد دوم اینه که بانک مرکزی می‌تونه به دولت بگه چکت رو پاس نمی‌کنم، برو از صندوق‌های بازار پول نیازت رو تامین کن. بدین ترتیب، بانک مرکزی بر پایه پولی کنترل پیدا می‌کنه. با کنترل پایه پولی، بانک مرکزی می‌تونه تورم رو به نزدیکی ۲٪ برسونه و همون حدود حفظ کنه. 

سلامت نظام بانکی سرعت رشد نقدینگی رو کاهش می‌ده. با استقلال بانک مرکزی و شکل‌گیری صندوقهای بازار پول، بانک مرکزی بر پایه پولی مسلط می‌شه.

<همکو: اخبار و تحلیل صنعت پلیمر>

قیمت طلا و سکه، قیمت ارز و دلار