تغییرات بزرگ بازار پتروشیمی سبب شد، هم بازیگران جدیدی وارد عرصه شوند که پیش از این در بازار نبوده‌اند و هم رقبای قدیمی بر سرعت توسعه خود افزودند که اگر پتروشیمی ایران، دست به یک بازنگری اساسی نزند، ممکن است از قافله عقب بیفتد و برخی عرصه‌ها را به رقبا واگذار کند.
شکی نیست که صنعت پتروشیمی ایران در دوره پس از جنگ تحمیلی هشت‌ساله، جهش عظیمی را پشت سر گذاشته است؛ اما در دوره پیش رو، مختصات بازار پتروشیمی به نحوی تغییر کرده است که اگر پتروشیمی ایران، دست به یک بازنگری اساسی نزند، ممکن است از قافله عقب بیفتد و برخی عرصه‌ها را به رقبا واگذار کند.
تغییراتی بزرگی که در بازار پتروشیمی ایجاد شده، در نتیجه ظهور رقبای جدید و افزایش سرمایه‌گذاری رقبای قدیمی به وقوع پیوسته است. هم بازیگران جدیدی وارد عرصه شده‌اند که پیش از این در بازار نبوده‌اند و هم رقبای قدیمی بر سرعت توسعه خود افزوده‌اند. بزرگ‌ترین بازیگر نوظهور بازار پتروشیمی دنیا، مجتمع‌های عظیم پتروشیمی‌ای هستند که در نتیجه «انقلاب گاز شیل» در آمریکا شکل گرفته‌اند. گاز و نفت شیل، آمریکا را به یک بازیگر بزرگ در این دو بازار تبدیل کرد. تولید نفت خام آمریکا، به واسطه افزایش تولید نفت شیل، از عربستان هم پیشی گرفته است.
آمریکا که در سال 2011، 5.7 میلیون بشکه در روز نفت خام تولید می‌کرد، حالا تولید میزان نفت خام‌اش بیش از 10 میلیون و 600 هزار بشکه در روز است و تا انتهای سال 2018 با پشت سر گذاشتن روسیه، به بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خام تبدیل خواهد شد. صادرات نفت خام آمریکا نیز که تا چند سال پیش ممنوع بود، حالا افزایش یافته و به حدود 2.5 میلیون بشکه در روز در ماه مه 2018 رسیده است. در واقع، تا همین جای کار، صنعت شیل آمریکا چهره بازار نفت را تغییر داده است.
در بازار گاز نیز این بازیگر نوظهور تغییرات اساسی ایجاد کرده است. آمریکا سرمایه‌گذاری بسیار بزرگی در تولید ال ان جی انجام داده است و ال ان جی این کشور حتی به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس نظیر کویت و امارات متحده عربی صادر شده بود. صنعت گاز ایران که زمانی روی این بازارها به‌عنوان حیات خلوت خود حساب باز می‌کرد، تاکنون موفق نشده یک مترمکعب نیز گاز به کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس صادر کند و در عوض ال ان جی آمریکا راهی این بازارها شده است. تا چند سال آینده، آمریکا در کنار قطر و استرالیا، سه بازیگر بزرگ بازار ال ان جی خواهند بود.
گاز شیل آمریکا و بازار پتروشیمی
گاز شیل صحنه بازار پتروشیمی را نیز تغییر داده و این تغییرات ظرف چند سال آینده پررنگ‌تر نیز خواهد شد. بنا به اطلاعات منتشر شده توسط انجمن شیمی آمریکا، از سال ۲۰۱۰ تا 2017، ۳۰۱ پروژه پتروشیمی در آمریکا با ارزش سرمایه‌گذاری ۱۸۱ میلیارد دلاری تصویب شده است! افزایش تولید نفت و گاز شیل باعث شد تا قیمت گاز در آمریکا پایین بیاید و این امر مزیت بسیار بزرگی را به صنعت پتروشیمی آمریکا اعطاء کرد. در واقع صنعت پتروشیمی آمریکا که از مزیت تکنولوژی پیشرفته برخوردار بود، به مزیت خوراک ارزان گازی نیز دست یافت. دارن وودز مدیرعامل اکسون موبیل در مورد این تغییرات گفته است: «ما در آمریکا از منابع سرشار و جدید انرژی استفاده می‌کنیم و می‌توانیم با استفاده از مزیت رقابتی ناشی از هزینه‌های پایین‌تر و مواد خام بسیار فراوان، محصولات زیادی به دنیا صادر کنیم. پیشرفت تکنولوژی در بالادست [یعنی تولید نفت و گاز] به رنسانسی در صنایع پایین‌دستی آمریکا منجر شده است.»
گاز شیل باعث تولید گاز ارزان قیمت در آمریکا شده و در کنار آن، بهبود تکنولوژی در صنایع پایین‌دست در این کشور باعث شده تا صنعت پتروشیمی آمریکا با سرعت زیاد پیشرفت کند. موج اول توسعه صنعت پتروشیمی در آمریکا بر مبنای گاز شیل از حدود سال 2011 آغاز شد و زمانی که در اواسط سال 2014 قیمت نفت کاهش یافت، این موج اندکی فروکش کرد. اما مجدداً با افزایش قیمت نفت، موج دوم توسعه صنعت پتروشیمی در آمریکا از سرگرفته شده است. انجمن شیمی آمریکا پیش‌بینی کرده که تا سال ۲۰۲۵، صنعت پتروشیمی ایالات متحده، ۲۹۴ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی این کشور اضافه و ۴۶۲ هزار شغل مستقیم یا غیرمستقیم ایجاد کند. تا سال ۲۰۲۰ آمریکا با سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده ظرفیت تولید اتیلن خود را ۵۰ درصد افزایش می‌دهد. ده‌ها مثال دیگر از توسعه صنعت پتروشیمی آمریکا می‌توان ذکر کرد.
صنعت پتروشیمی آمریکا با توسعه شتابان، استراتژی افزایش صادرات را در دستور کار قرار داده و به طور مشخص، بازارهای آسیا در چین و هند و غیره را نشانه گرفته است. نفوذ پتروشیمی آمریکا به این بازارها می‌تواند تهدیدی جدی برای صنعت پتروشیمی ایران باشد.
ورود شرکت‌های بزرگ نفتی به بازار پتروشیمی
شرکت‌های بزرگ نفتی نیز که دهه‌ها به عنوان غول‌های تولید نفت و گاز شناخته می‌شدند، سرمایه‌گذاری خود در صنعت پتروشیمی را افزایش داده‌اند. کاهش قیمت نفت بعد از نیمه سال 2014، این شرکت‌ها را مجبور ساخت تا با ورود به سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی، سودهای بالاتری را در این حوزه دنبال کنند. به عنوان مثال، اکسون موبیل آمریکا قصد دارد ۲۰ میلیارد دلار در ۱۱ پروژه پالایشی و پتروشیمی در سواحل خلیج مکزیک سرمایه‌گذاری کند. این سرمایه‌گذاری‌ها از سال ۲۰۱۳ شروع شده و حداقل تا سال ۲۰۲۲ ادامه خواهد داشت. در سال 2016، که قیمت نفت پایین بود، 60 درصد کل سود شرکت اکسون موبیل از محل فعالیت‌های این شرکت در صنعت پتروشیمی تأمین شد و در واقع، این پتروشیمی بود که در دوره قیمت‌های پایین نفت به مدد این شرکت آمد. حتی آرامکو، شرکت نفت عربستان سعودی، سرمایه‌گذاری‌های وسیعی در صنعت پتروشیمی انجام داده است. آرامکو با همکاری شرکت آمریکایی داو کمیکال، چند مجتمع پتروشیمی احداث خواهد کرد.
در کنار سرمایه‌گذاری قابل توجه شرکت‌های بزرگ نفتی نظیر شل، آرامکو، اکسون موبیل و شورون در صنعت پتروشیمی، رقبای سنتی نظیر سابیک عربستان سعودی نیز سرمایه‌گذاری خود را افزایش داده‌اند. سابیک سرمایه‌گذاری زیادی در آمریکا انجام داده و شرکت اکسون موبیل را در آن‌جا به عنوان شریک خود انتخاب کرده است. سابیک با سرمایه‌گذاری در آمریکا، به خوراک ارزان ناشی وفور گاز شیل چشم دوخته است.
پتروشیمی ایران و نیاز به بازنگری
رقبای نوظهور و رقبایی قدیمی‌ای که روز به روز بزرگ‌تر می‌شوند، تصمیمات خود در صنعت پتروشیمی را به صورت متمرکز انجام می‌دهند؛ اما صنعت پتروشیمی در ایران با شیوه ناصحیحِ خصوصی‌سازی صورت‌گرفته دچار گسست و پراکندگی شده و وحدت تصمیم‌گیریِ خود را از دست داده است. رقبا آن‌قدر بزرگ و قدرتمند هستند که با تصمیم‌گیری‌هایشان، مسیر میلیاردها دلار سرمایه را هدایت می‌کنند.
پتروشیمی ایران در حال حاضر فاقد چنین مرکزیتی است که توان این میزان از تأثیرگذاری را داشته باشد. سابق بر این، شرکت ملی صنایع پتروشیمی در چنین جایگاهی بود و به صورت متمرکز می‌توانست تحولات صنعت پتروشیمی در ایران را مدیریت کند. در حال حاضر، ضروری است که با بازنگری‌های صورت گرفته، چنین مکانیزم وحدت‌بخش و متمرکزی در ایران ایجاد شود.
در واقع، وحدت فرماندهی و تصمیم‌گیری‌های کلان باید یک بار دیگر با اتخاذ راه‌کارهای مناسب، در صنعت پتروشیمی ایران احیا شود. باید نهادی در صنعت پتروشیمی ایران وجود داشته باشد که بتواند سرمایه‌ها را در ابعاد کلان جذب کند، مطالعات بازار را به صورت دقیق انجام دهد و بر اساس این مطالعات سرمایه‌ها را هدایت کند و برند واحدی را ایجاد کند که محصولات پتروشیمی ایران همگی در قالب آن برند و در چارچوب بازرگانیِ یکپارچه، به فروش برسند. در واقع رسالت جدیدی باید برای شرکت ملی صنایع پتروشیمی در دوران جدید تعریف شود تا بتواند در مقام نقطه کانونی و وحدت‌بخش صنعت پتروشیمی ایران، ایفای نقش کند.
<همکو: اخبار و تحلیل صنعت پلیمر>
قیمت مواد اولیه پلاستیک و پلیمر، قیمت ارز و دلار، قیمت نفت و سوخت